1eng

 

fb you od

  • Գործող եկեղեցիներ և մատուռներ
  • Կանգուն և խոնարհված չգործող եկեղեցիներ
  • Վրացականացված եկեղեցիներ
  • Խորհրդային տարիներին ոչնչացված եկեղեցիներ

ԹԲԻԼԻՍԻ

Surb Gevorg Leader Church – founded in 1251, Address-Tbilisi, St. Samghebro,5

Tbilisi meidani surb gevorgTbilisi Mediani St. Gevorg Church is one of the oldest Armenian churches which has been the main church of the Armenian community of the city for a long time[1] and now is the leader of the Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia. In the medieval sources it is called Katokhike St. Astvatsatsin and Gevorg Zoravar. Later, taking into consideration it’s topographical position located on a well-known square, the church was called Meidani St. Gevorg or Great Church of Berd.[2]

The date of the church foundation is mentioned 631.[3] However there exists also the hypothesis of being founded in 1251.[4] The hypothesis of being built in the 13th century was taken into consideration by the researchers on the basis of previously existing, but now preserved construction records on the walls of the church, and Hovhannes Yerznkatsi’s reported data. According to them, it was built by Prince Umek[5] in 1251.

Prof. L. Melikset-Bek also points out the fact, that in 1284 the well-known poet, philosopher, churchman Hovhannes Yerznkatsi (Pluz) pronounced his famous speech "Yaghags erknayin sharzhman" exactly at St. Gevorg Church and got a great appreciation from Prince Umek’s eldest son, Vakhtang.

It is clear, that our scientists have grounds for relying on the reputable Yerznkatsi’s words,as Yerznkatsi himself was a contemporary of Prince Umek’s heirs who could give correct information about the "building" of the church.

In fact, the date of the church foundation ranges from 7 to 13th centuries.

Architecture. The church belongs to the domed hall type, which was widely spread in Armenia from the 7th century (Zovuni, Ptghni, Aruch) where the dome rises above the four central strut walls.

Meidani St. Gevorg Church is entirely a brick construction , but the basis and the first row of the walls are built of massive polished stones. Inside the church, on both sides of the Great Altar, there are pair of double chapels where the entrances of the top floors are opened through the altar. The building has two entrances from the western and northern sides.[6]

Frescoes. St. Gevorg Church is unique with its frescos, whose most of the oldest ones belong to the 14th-15th centuries.

The walls of the temple are illustrated with the Old Testament stories belonging to the family of Hovnatanyan painters.

Later period frescoes are painted by the famous Armenian painter Gevorg Bashinjaghyan at the beginning of the 20th century. A special attention was paid to the reconstruction of Tbilisi meidani surb gevorg 1the frescoes, and the iconography during the renovation of St. Gevorg Church in 2013-2015.[7]

Writing: Armenian medieval monasteries and a number of well-known churches had their functioning script houses adjacent to them. Tbilisi St. Gevorg Church was one of them about which many testimonies have been preserved in manuscripts. The first known handwritten manuscript from St. Gevorg Church script house is a Gospel of the 14th century (Venice, Mekhitarians’ Matenadaran, hand. 109).[8]

Funerals beside the church: St. Gevorg Church is also remarkable, because at different times a number of prominent Armenian public and political figures have been buried beside it. However, traces of the medieval burials have not been preserved.

In the modern period, the most prominent of the buried people is Sayat-Nova (1722-1795), the court singer of King Heraclius, the troubadour-poet, well-known not only in the Armenian but also in the Georgian society, composing in three languages: armenian, georgian and persian. Next to Sayat-Nova's tomb, the remains of the outstanding painter Gevorg Bashinjaghyan are buried.[9] From the graveyard of the former armenian monastery of Mother Cathedral of Tbilisi (was destroyed in the late 1930s), the remains of the outstanding soldiers of Russian Army earl Mikayel Loris-Melikov (1824-1888), Hovhannes (Ivan) Lazarev 1820-1879), Arshak Ter-Ghukasov (1819-1881) and Behbut Shelkovnikov (1837-1878) were moved and reburied. Here were also held funerals of figures of noble origin or other spiritual and cultural merits.

Archbishop Gevorg Seraydaryan, leader of the Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia from 1972 to 2002, has been buried in the church graveyard recently.

Restoration: Tbilisi St. Gevorg is not only the leading church of the Armenian Apostolic Church in Georgia, but also the witness of the centuries-old presence of the Armenian people in this city, has reached the 21st century through hardships. Throughout the years, the building has been damaged significantly on four northern and southern walls, with cracked walls , a broken roof, and so on.

In 2012-2015, by the initiative of the Primate of the Georgian Diocese Bishop Vazgen Mirzakhanyan, and well-known businessman and philanthropist Ruben Vardanyan, a fund for Tbilisi meidani surb gevorg 2the restoration of the Church of St. Gevorg was set up with a group of philanthropists’ implication.[10]

By means of the Fund, the renovation of the church, and the restoration of its frescos were performed.

First, the frescoes of the church were studied by the Armenian Fresco Reconstructive Research Center (Head: Arzhanik Hovhannisyan) and Italian Restorative Professor Fabricio Yakobini. The main construction work was carried out by a Georgian specialized organization (CJSC Mgvime). In parallel with the construction works, a large-scale reconstruction of frescoes has been made, during which numerous new images have been discovered. The iconography (Iconostas) was also renovated. One of the peculiarities of this fresco is that it has been re-painted several times since the 17th century and is sometimes covered with new layers of plaster. After the cleaning of the frescoes, a number of previously unknown images like Father God, the Twelve Apostles, the Iconography of Tortures and the Four Evangelists illustrated on the dome were found.[11]

Thus, a more comprehensive and clear understanding of the general system of the Church became possible.

Rededication Ceremony: In 2013-2015 the church was renovated at the initiative of the Primate of the Armenian Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia, Bishop Vazgen Mirzakhanyan with the support of well-known businessman, philanthropist Ruben Vardanyan, the former Prime Minister of Georgia Bidzina Ivanishvili and others.

On October 31, 2015, in the presence of His Holiness Karekin II, Supreme Patriarch and Catholicos of All Armenians ,and the RA President Serzh Sargsyan the rededication ceremony of Tbilisi St.Gevorg Church was held.

Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia

Armenian Historical Cultural Heritage Research Center in Georgia



[1] Ш.Амиранашвили,Древности Тифлиса, Тифлис и его окрестности. Путеводитель,Тифлис, 1925, с. 185-186;
Meliqst-Bek,From the history of Ancient Tbilisi and Armenian-Georgian cultural ties, “Patmabanasirakan handes”, 1958, N 3, pp. 155-156;

М. Асратян,Памятники средневековой армянской архитектуры в Тбилиси, Ереван, 1978, с. 353-395
(A Collection of Reports on the Second International Symposium on Armenian Art, V. 2, Yerevan, 1978);
P. Muradyan, Armenian Churches in Ancient Tbilisi, St. Etchmiadzin, 2009, pp. 35-38, 157-172, 259-285.

[2] K. Matevosyan, SURB GEVORG CATHEDRAL, The frescoes, Yerevan, 2015:

[3] See “Geography from four sides of the world” (Ashxarhagrutyun chorits masanc ashxarhi), with diligence Father Ghukas Inchichian, Part I, Venice, 1806, p. 277;

A. Eritsian, Armenians of Tiflis and their statistics;

S. Avchyan, Tbilisi Meidani St. Gevorg Katoghike Astvatsatsin or Great Church of Berd, "Echmiadzin", 1959, pp. 47-50.

[4] See "Journal of the Caucasus Historical and Archaeological Institute" 1925, pp. 58-59.

[5] According to Kirakos Gandzaketsi, Umek the Prince ("Great Merchant Umek") migrated from Karin to Tiflis in 1242 and reached an influential position in the Georgian court.

[6] K. Matevosyan, mentioned publication, Yerevan, 2015;

[7] See K. Matevosyan, mentioned publication, Yerevan, 2015.

[8] See in the same place.

[9] See the same place (Gevorg Bashinjaghyan worked as a painter at St. Gevorg Church in 1922-1923). The great artist painted four large paintings on the inside walls of the church, on the top sides of the altar and on the opposite walls.

(1) "Jesus in the Garden of Gethsemane"

(2) "Repentance of Judas"

(3) "Jesus and the Mariners"

(4) "Grain harvest").

[10] See K. Matevosyan, mentioned publication, Yerevan, 2015.

St. Etchmiatsin Church -founded in 1805/1806 , Address Tbilisi, Armasi lane 18

2 Untitled-6 cosspyConstruction of the church: The church of St. Etchmiatsin in Tbilisi is a marvelous architectural structure built still in 1805 by the hands of the masters from Vakharshapat and Tbilisi residents’ expenses.The entire history of the Church testifies to the fact that it has always been in the center of attention and care of the faithful Armenians and the frequent reconstructions in 1845, 1854,1884, 1898, 1900, 1912, 1944 are the evidence of that.

Archives and sources ,as well as inscriptions on the walls of the church have been preserved on the construction and further renovation of St. Gevorg Church of Etchmiatsin (currently St. Etchmiatsin), located in the central, prestigious and Armenian-populated district of Tbilisi,Avlabari.Particularly, information on the construction of the church is available from the report written by Priest Ter-Hovnan Martirosov in 1815 and presented to Nerses Ashtaraketsi,and the description of churches of Tiflis made by Egnate Ioseliani in 1837.The probable date of the foundation is 1805/1806, written by prof. L. Melikset-Bek in the work "Georgian Sources on Armenia and Armenians".[1]

Architecture: The Church of St. Etchmiatsin is a brick construction, with its dome -shaped cylinders, and the rectangular chapels have a door to the Great Altar, however their second floors are not open to the hall and are actually nooks.The western door (the church has also entrances from the north and the south) opens in a rectangular entrance, which is outside the building's total area.The windows of the longitudinal walls are quite large (1.5 m in width). There are also round windows and hollows, and the eastern façade has a semi-circular pair of niches in the plan.[2]

Renovations in the 19th and early 20th centuries: According to E. Israelian’s description on the churches of Tiflis in 1837 the church was a wooden, rectangular building without a dome and a belfry.[3]The project of fundamental renovation was formed in 1845.According to the testimony of experienced masters invited for the case, the expense of the new church to be built in the old place would cost about 20 thousand rubles.The church was renovated as a domed temple in 1846.The inscription on it is preserved in the construction record inserted above the western entrance of the church.[4]Official archival documents relating to the reconstruction of 1845-1846 have also been preserved .[5]Unfortunately, the available materials do not give an opportunity to determine the date of the end of the church renovation, but it is clear that the construction took place in the late 1850's.

In 1898, the church needed a new renovation. "... our church is ruinous and it is necessary to completely repair the roof which threatens the collapse of the western wall of the1 Tbilisi avlabari surb ejmiatsin church ..." .[6]In 1900 architect P. N. Grigoryants makes up the estimate of the church renovation (about 3500 rubles).To the parishoners’ request, the consortium allows them to undertake the renovation by their own means .[7] The renovations took place in 1912.

Rebuilding of the 20th century: In 1944-1945 the church underwent the necessary renovation. Some partial renovations were also made in 1983.St. Gevorg Church of Etchmiatsin is one of the few Armenian churches in Georgia which continued its activity also in Soviet period.Its extremely miserable state was dangerous and threatened by an unexpected collapse. The condition worsened in 2001 after the earthquake in Tbilisi.

From 2002 under the leadership of the Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia, on the initiative of His Grace Bishop Vazgen Mirzakhanyan, Church renovation projects were developed in 2004.In 2006, a new project was developed with the joint efforts of the Mother See of Holy Etchmiadzin, the “Armenia” Pan-Armenian Fund and the Armenians of Argentina.The nearly collapsing church was renovated in 2006-2010 with the support of the pious Armenians of the US Western Diocese and the Mother See of Holy Etchmiadzin.During his Pontifical Visit to Georgia in 2011, His Holiness Garekin II, Supreme Patriarch and Catholicos of All Armenians, solemnly performed the sanctification ceremony of the renovated church .

On June 12 2011, by the initiative of the Primate of the Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia, His Grace Bishop Vazgen Mirzakhanyan, the "Hayartun" Educational - Cultural and Youth Center was opened near St. Etchmiatsin Church in Tbilisi,with the financial support of the philanthropists and the Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia modelling the namesake organization headed by H.Tumanyan in 1921-1930. In the "Hayartun" Center, adjunct to St. Etchmiatsin Church in Tbilisi, nowadays there are functioning the Sunday School after prophet St.Eliah,(1997),the Saturday School after St. Grigor Narekatsi (2010), "St. Movses Khorenatsi" Preschool (2011), a number of creative groups and benevolent programs. Due to the noble and productive work of the above-mentioned structures, preservation of the Armenian language, restoration of national-religious holidays and traditions, strengthening and development of the Armenian-Georgian cultural ties become possible.

Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia

Armenian Historical and Cultural Heritage Research Center in Georgia


[1] L.Meliqset-Bek, Georgian sources about Armenia and Armenians,Volume C, Yerevan, 1955,p.270

[2] M. Hasratyan, The architecture of Armenian churches in Tbilisi , “Etchmiatsin” 2009, p.72

[3] П. М. Мурадян, Армянская эпиграфика Грузии, Тбилиси 1988, с.88.

[4] P.Muradyan , Armenian Churches in Old Tbilisi, St. Etchmiatsin, 2009, p. 60

[5] HAA, ֆ. 56, ց. 1, գ. 1782, թ. 1 and շրջ., 6 and շրջ., 10 and շրջ., 12-13

[6] HAA, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3362, թ. 3

[7] In the same place, թ. 9-11 and շրջ.:

ԱԽԱԼՑԻԽԵԻ ՇՐՋԱՆ

Akhaltsikhe St. Gregory the Illuminator Church (Surb Grigor Lusavorich) -founded in 1837, Address: St. Khmaladze ,7 (St. Guramishvili ,7)

1 axalcixe surb grigor lusavorichChurch construction and renovation: St. Gregory the Illuminator Church is located in the Rabat district of Akhaltsikhe. Since 1837, the archival documents have provided information about the church by the name of St. Gregory the Illuminator in Akhaltsikhe. Particularly, the mentioned name of the church is available in the lists of movable and immovable property of churches in the Georgian and Imeretian Diocese of the Armenian Apostolic Church, founded in 1837.[1] The metric book of the deceased of St. Gregory the Illuminator Church in 1839 has also been preserved.[2] According to one of the two Armenian lithographs on the western wall of the church, the church renovations were carried out in 1837 (the other inscription refers to the construction of the belfry in 1878).[3]

The article, published in one of the regular editions of the "Echo (Ardzagank)" newspaper, is also a matter of interest according to which Khrimyan Father visited the St. Saviour (Surb Prkich) and St. Gregory the Illuminator churches in Akhaltsikhe in 1895. Related to the latter, it is noted that St. Gregory the Illuminator Church is remarkable as the first pilgrimage site of Karno refugees.[4]According to the data reported by another article, published in the "Experience (Pordz)" magazine, in 1832 there existed a church in Akhaltsikhe by the name of St. Gregory the Illuminator, which, however, did not operate because of being old .[5]

According to another archival document, in 1840 the Diocesan Leader Karapet Bagratouni applied to the Echmiadzin Synod requesting permission to build a monastery by the name of St. Gregory the Illuminator in Akhaltsikhe. In the statement it is also mentioned that Akhaltsikhe does not have a suitable place of worship where it is possible to care for spiritual needs. There exists only a ruinous place where relics of a cross are seen. At the end of the application, the Diocese Leader adds that he has bought a "convenient place” by his own means and is waiting for the Synod’s permission to start the construction. As of 1841, the writing on the church construction are still in the progress.[6]

According to S. Eprikyan, St. Saviour, St. Stepanos and St. Gregory the Illuminator churches were built in Akhaltsikhe during the Karapet Bagratuni’s diocesan leadership. The latter used to be a mosque, where before the foundation of the Karapetian school, Armenian children assembled to study the national language and religious studies.[7]

According to the afore-mentioned, one can conclude that in the 1830s there was a church or a place of worship by the name of St. Gregory the Illuminator in Akhaltsikhe. The improved or demolished state of the church is another affair, in its place (possibly also somewhere else) the present St. Gregory the Illuminator Church was built on the initiative of Karapet Bagratuni.

Architecture: The external dimensions of the church are 13,30x17,05m. The belfry is built in the south-east corner. The middle part of the walls and the ceiling is decorated 2 axalcixe surb grigor lusavorich 1with a cornice. The entrance leads to the western wall. The hall is divided into three ships with arched columns. The altar is located in the eastern part of the building, where the chapels are on its right and left sides . In the north-western corner there is a small mezzanine floor. The font is located on the northern wall.[8]

Renovations in the 20th century: In the period of Father Gevorg Bishop Seradaryan's leadership, in 1977 among the number of churches of the diocese, partial external and internal renovations of St. Gregory the Illuminator Church were also carried out .The construction of a new pavement was also carried out at church expenses.[9]

Church objects: According to the above mentioned lists of movable and immovable property of the churches, in 1837 the church by the name of St. Gregory the Illuminator had one Thought-book, one Gospel, one Dinner book and other ritual books, moreover the silverware was not registered. [10]

Parish priests: In 1837, the priest was Ter-Martiros Mnatsakanyan,[11]Ghazaros Gevorgyan was ordained a priest in 1843[12] and Harutyun priest Grigoryan was in the 1870-80’s.[13]Ter-Hambardzum Melkonyan was one of the Soviet period priests (anointed in 1967 by Ter-Hambardzum Ter - Stepanyan).[14]

Re-dedication: In April, 2009, Primate of the Diocese of the Armenian Apostolic Orthodox Church in Georgia, His Grace Bishop Vazgen Mirzakhanyan and the General Vicar of Samtskhe-Javakheti and Tsalka, Father Babken monk Salbian solemnly rededicated the armenian church of St. Gregory the Illuminator in Akhaltsikhe .[15]

St. Gregory the Illuminator Church operates up to now (also operated in Soviet times). Near the church operates Saturday spiritual courses, a national dance group and Ladies' Union.

Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia

Armenian Historical and Cultural Heritage Study Center in Georgia


[1] NAA, ֆ. 56, ց. 6, գ. 39, թ. 109 շրջ.-110:

[2] NAA, ֆ. 53, ց. 2, գ. 151, թթ. 1-11 շրջ.:

[3] S. Karapetyan, Akhaltskha, Yerevan, 2008, pp.141-142.

[4] “Ardzaganq”, 1895, N 78,p. 1

[5] “Pordz”, 1876,N 1,p.443

[6] NAA, ֆ. 56, ց. 1,գ. 732, թ. 1, 5:

[7] S. Eprikyan, Illustrated Nature Dictionary, Venice, 1902, V. 1, p. 58.

[8] The Armenian Historical and Cultural Heritage Study Center in Georgia. Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia

[9]   “Etchmiatsin”, 1978, (C), p.62

[10] NAA, ֆ. 56, ց. 6, գ. 39, in the same place

[11] NAA, ֆ. 56, ց. 1, գ. 215, թ.1:

[12] NAA, ֆ. 56, ց. 1, գ. 1158, թ. 14-ի շրջ.:

[13] NAA, ֆ. 53, ց. 2, գ. 171, թ. 2; գ. 177, թ. 3:

[14] Leader of the Armenian Apostolic Church in Georgia, Gevorg Archbishop Seraydaryan's private archive. It is circulated for the first time.

[15] armenpress.am/arm/print/464763/:

Tsira the Holy Archangels (Srboc Hreshtakapetac)/St. Gevorg/ Church -mentioned in 1860

2 tsira-srboc hreshtakapetacis eklesia

Tsira village is located in the Akhaltsikhe district of Samtskhe-Javakheti. The St. Gevorg or the Holy Archangel Church of the village was built in 1860. Particularly, in 1860, in one of the archival documents of the Consortium Fund of the Armenian Apostolic Church in Georgia and the Imeretian Diocese , it is written as follows: “reconstructed” the Holy Archangels Church.[1] In 1863 the church is remembered as a wooden building.[2]

Church Renaming: Concerning to the name St. Gevorg ,there is a mention in the archives about the village of Tsira in the early 20th century (particularly, in 1906 and 1912).[3] According to the expert of monuments, S. Karapetyan, the renaming of the church took place in 1860-1906. The renaming was conditioned by the substantial reconstruction. The author relied on the archive documents, as well as on the data provided by the construction protocol of 1882 above the entrance of the church.[4]

Architecture: The church is a construction of polished stone under the double inclined roof , built with mortar on a rectangular plan. On the eastern front, the altar is out of the main1 tsira-srboc hreshtakapetacis eklesia size of the building and is emphasized by a semi-arched column. The only entrance is from the southern front. Lighting has been made through 9 windows. On top of the western front, there was a belfry which has not been preserved.[5]

Church objects: Among the church objects was especially valuable the Illustrated Gospel published in St. Petersburg in 1786. Some information on this has been preserved in the archival documentaries relating to vicar election of the village in 1908,[6] where it is mentioned about the property of the church, such as 47 different books, vessels, utensils, crosses, handed over to the newly -elected substitute vicar’s management.[7]

Fundamental Reconstruction and Re-dedication: Since 1990s, it was the roof of the church that has been first renovated during the church renovations. Since spring 2007, the renovations of the St. Gevorg (Holy Archangels) Church have gathered momentum. With the financial support of Alexander Matevosyan, a businessman living in Kazakhstan, the church floor, as well as the interior and exterior appearance of the church were renovated. On April 8, 2010, at the head of the Primate of the Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia, Bishop Vazgen Mirzakhanyan the re-dedication ceremony of the St. Gevorg (Holy Archangels) Church was held , after which the first mass was celebrated in the church.[8]

Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia

Armenian Historical and Cultural Heritage Study Center in Georgia



[1] NAA, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3833, թ. 97-ի շրջ.

[2] NAA, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 60-61:

[3] NAA, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 109-ի շրջ.-110; գ. 1286, թ. 9:

[4] S. Karapetyan, Akhaltskha, Yerevan, 2008, p. 209-210.

[5] In the same place, p. 210

[6] NAA, ֆ. 53, ց. 1, գ. 1286, թ. 5:

[7] See in the same place.

[8] Press Archives of the Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia. See also /http://panarmenian.com/gt;.net/eng/news/45498.

Surb Sion (Surb Hakob) Church of Tsughrut-founded in 1830

2 tsughruti-surb sion-Church construction and renovations: The village of Tsughrut is located in the Akhaltsikhe district of Samtskhe-Javakheti ,5km north-west from the Akhalkalaki straight line. Surb Hakob Church of Tsughrut village was built in the 1830s. In 1863, the church was still wooden.[1] According to the inscription preserved up to now above the southern entrance of the church, in 1881, an entirely new church was built on the site of the old church.[2]

In the archives on the village of Tsughrut of the 1830-1840s ,[3] the church is mentioned by the name of Surb Hakob. After that, and particularly in 1875,[4] it is already mentioned by the name of Surb Sion. As of the mentioned year, the church was obsolete and needed a repair. In essence, as a result of previous reconstructions and rededication ceremonies, the church has already received the name of Surb Sion, but as it was mentioned, the entirely new church of Surb Sion was built in 1881.

Church Gospels: The 395-page parchment gospel written in 974 by Hovhannes Writer is still kept in the village up to now.[5] One of the earliest testimonies on the existence and the description of the manuscript dates back to 1873. The testimony states: "Here is a Gospel that deceased Karapet bishop has brought from Surb Hovhannes monastery of Sper, Karin, along with other ornaments ...”[6] The Gospel of Tsughrut and the Printed Dinner book, published in Venice in 1686, are also remarkable. The latter is famous especially for several manuscripts of the 18th-19th centuries. Apart from the Gospels, the conservative people of Tsughrut also keep various church items in their homes, such as pyx, khorúgv (banner), etc.[7]

School: According to the article published in “Meghu Hayastani”(Bee of Armenia) in 1873,[8] by the efforts of S. Parzyants, a school was opened in the vestibule of the church where classes were held only in summer. Initially, the school was kept at the expense of the Church’s material entries and on the account of the benefits provided by the Caucasian Charity Fund in the first decade of the 20th century. In another record, as of 1908, a one class-school functioned in Tsughrut, and the neighboring Tsira village also made use of it.[9]

Parish priests. Regardless of circumstance of being a crowded village, Tsughrut has occasionally joined the ranks of the priestless villages. However, names of priests, who priested1 tsughruti-surb sion in the church, are regularly mentioned. In the 1830s the priest of Surb Hakob Church was mentioned Stepan Ter-Nahapetyants.[10] On March 24, 1851, Mkrtich Ter-Sargsyants was ordained priest in Tsughrut. In 1876, Mkrtich Ter-Sargsyants also cared for the spiritual needs of the residents of the neighboring Tsira village. In the same year, Hovhannes Aleksanyan is mentioned as a psalm-reader.[11]

In 1904-1909ss Vardan Hovhannisyan Vardaniants (born in 1861, ordained on April 2, 1896) is mentioned the priest of Tsughrut. In May 1912, the residents protest against the facts that their crowded village and the neighboring Tsira village has been left priestless for seven months and as a result of which the church was closed. After a long search, the residents of Tsughrut finally find at once two appropriate priest candidates, Yeghishe Ter-Hakobyan and Gevorg Barseghyan. The first is finally selected the priest. In 1917, Yeghishe Ter-Hakobian was remembered as a parish priest.[12]

According to the monument expert S. Karapetyan's citations, based on the documents stored in the National Archives of Armenian, the mentions on the priesting priests in the Surb Sion church of Tsughrut, as well as further testimonies (by the residents of the village and adjacent settlements) speak about the fact that the church was permanently active. The Church and the famous Gospels kept in the village have always been in the center of attention and care of local residents, which have constantly brought many pilgrims to Tsughrut.

Dedication of the Church Cross-stone(Khachkar): On October 8, 2013, with a solemn and blessing ceremony in the court of Surb Sion Church of Tsughrut village of Akhaltsikhe, a cross-stone(khachkar) was erected and rededicated by the general vicar of Samtskhe-Javakhk and Tsalka, T. Babken monk Salbiyan. The Church continues to function today as well, bringing its spiritual service to the local residents.

Sanctuaries: Surb Hakob, Surb Gevorg, Surb Karapet, Surb Mariam Astvatsatsin chapels are located in the neighborhood of Tsughrut .[13]

Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia

Armenian Historical and Cultural Heritage Study Center in Georgia



[1] See NAA, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 60-61:

[2] See S.Karapetyan, Akhaltskha, Yerevan , 2008, p. 226

[3] See NAA, ֆ. 53, ց. 1, գ. 456, թ.18-ի շրջ.-19; գ. 3800, թ. 4:

[4] See “Meghu Hayastani”, 1875, N 50, p. 2:

[5] See S. Karapetyan, in the same place, p. 226

[6] “Meghu Hayastani”, 1873, N 32, p. 2:

[7] See Karapetyan, in the same place, pp. 227-229.

[8] See "Meghu Hayastani" in the same place.

[9] NAA, ֆ. 28, ց. 1, գ. 300. թ. 15-ի շրջ.:

[10] See NAA, ֆ. 53, ց. 1, գ. 456, in the same place

[11] See NAA, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 16:

[12] See S. Karapetyan, in the same place, p.230

[13] See in the same place, p. 229.

Surb Khach (The Holy Cross) Catholic Church of Ghulalis- founded in 1994 Surb Astvatsatsin (The St. Mary) Apostolic Church - founded in 2000

1 ghulalisi-surb astvatsatsinis samlocveloGhulalis is an Armenian-populated village in Akhaltsikhe, Samtskhe-Javakheti region of Georgia, 6 km south-east from Akhaltsikhe. In the village live both the followers of the Armenian Apostolic Church and the Catholic Church. The followers of the Armenian Apostolic Church of Ghulalis have been attending the church of Poqr Pamach and Sazel for many years to care for their spiritual needs. In order to fill this gap, in 2000, Surb Astvatsatsin Chapel was built by Robert Harutyunyan’s philanthrophy.[1]

Architecture: Surb Astvatsatsin Chapel is built of tufa and has a sloping roof. Lime was used as a binding material. It has an oblong quadrangle form by plan. 2 axalcixe-ghulalisi-surb astvatsatsinThe total dimensions are 6.77x4.68m. The entrance is from the western side. Above the entrance there is a cross-stone (khachkar) carved from red tufa, while on the right and left sides of the entrance there are Armenian inscriptions. An arched window is opened on the southern wall. The font is on the northern wall of the inner space.[2] The inscription on the slab, attached to the western façade, states: "This Chapel was built by Robert Harutyunyan, a philanthropist from Ghulalis by origin in 08.08.2000”.[3]

Handwriting: A handwritten Gospel, with a leather binding and decorated with precious stones brought by Petros Petrosyan from Hindzq, has been preserved which is considered to be the ancestral sacredness of the descendants of the Petrosian dynasty.

Cemetery: It is located in the village. Among the tombstones preserved till today the oldest ones refer to the first half of the 19th century. Some tombstones of the second half of the 19th century are inscribed and have a rectangular form.[4]

Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia

Armenian Historical and Cultural Heritage Study Center in Georgia


[1] http://www.jah.am/%D5%B2%D5%B8%D6%82%D5%AC%D5%A1%D5%AC%D5%AB%D5%BD-2:

See also S.Karapetyan, Akhaltskha, Yerevan 2008, p. 235.

[2] The Armenian Historical and Cultural Heritage Study Center in Georgia.

Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia

[3] S. Karapetyan, in the same place.

[4] S. Karapetyan, in the same place.

Surb Khach( The Holy Cross) Church of Great Pamach-mentioned in 1837

1didi pamachi-surb xachThe village of Great Pamach is located 7.5 km south-west from Akhaltsikhe. It is an Armenian-populated village with its church and sacred places. A record concerning the church of Great Pamach village is preserved in the archival documents of 1837 in the Consortium of the Imeretian Diocese and the Armenian Apostolic Church in Georgia. Particularly, Surb Khach Church of Great Pamach is also included in the list of movable and immovable properties of the church of 1837, whose name, however, is not mentioned.[1] As of 1863, the village church was still wooden.[2] A testimony relating to the fact that it was stony dates since 1885.[3]

Church renaming and renovations: Surb Khach church of Great Pamach village has repeatedly undergone renovations and re-consecrations. Accordingly, the frequent renaming of the church is not accidental. In the archival documents of 1840 the church is mentioned by the name of St. Prkich,[4] while in the archives of 1841 and 1846 it is named after St. Stepanos.[5] According to the monument expert S. Karapetyan , the renaming of the church took place between 1843 and 1863. Perhaps, the name of Surb Khach was given after then, although in the mentioned documents of 1863 it was just mentioned as a wooden church.[6]

At the end of the 19th and the early 20th centuries works have been carried out to renovate the church. According to the inscription on the western entrance door, the construction of the church was completed in 1908.[7]

In the National Archives of Armenia some archival documents are preserved about the renovation and economic expenses of the church of 1903-1911,[8] which also affirms the 2 didi pamachi-surb xach-activities and spiritual services of the church.

Architecture: The church is built of polished stone, the columns are missing inside, and the three-storey belfry is built adjacent to the only entrance from the western front. The church is a spacious and large structure.[9]

Parish priests: Among the priests of Surb Khach Church were Karapet Ter-Martirosyants,[10] Ghazaros Simonyants.[11]

Church items and Gospels: So far, the church has some oil painting icons with brief inscriptions and the Printed Dinner Book published in Constantinople in 1723. Among the residents Arshak Gimishyan keeps a leather-bound parchment manuscript in his house.[12]

School: The exact date of the opening of the school has not been established. It has been functioning since the early 1880's, but the economic hardships have caused frequent didi pamachi-surb xachimpediments. In 1891 the eye-witness said about the school: "They used to have a college, but during my visit they didn’t have." In 1909, with the financial assistance of the Armenian Cultural Union of Baku, a school was opened again in Great Pamach, and the new building of the school was built in 1917. This is testified by the order of the Catholicos addressed to the Synod in 1917 for providing a one-off 300 rubles to the School Construction Commission from the percentage of the school founding money.[13]

Church re-consecration: With the blessing of His Holiness Garegin I, Supreme Patriarch and Catholicos of all Armenians, after 70 years of break Surb Khach Church was re-opened and consecrated on April 23, 1996. The people of Great Pamach village were present at the church re-dedication ceremony for the first time. The dedication ceremony was attended by the Primate of the Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia, His Holiness Gevorg archbishop Seradaryan. Spiritual overseer of Akhaltsikhe region ,His Holiness Gurgen friar Aghababyan and the friar of the Mother See of Holy Echmiadzin, Harutyun deacon Pilavchyan were also present at the ceremony. At the end of the ceremony, the Holy Father thanked on behalf of His Holiness. In their turn, the intellectuals and state officials also expressed gratitude.[14]

 

Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia

Armenian Historical and Cultural Heritage Study Center



[1] NAA, ֆ. 56, ց. 6, գ. 39, թ. 134

[2] NAA, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 60-իշրջ.-61

[3] “Ardzaganq” ,1885,N 4, p. 58

[4] NAA, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4

[5] NAA, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3798, թ. 125-իշրջ.; ֆ. 56, ց. 4, գ.1100, թ. 114-իշրջ.

[6] NAA, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, in the same place

[7] S. Karapetyan, Akhaltskha, Yerevan, 2008, p. 256.

[8] NAA, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3424, թթ. 1-20 շրջ.

[9] S. Karapetyan, in the same place, p. 257

[10] NAA, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 16

[11] NAA, ֆ. 53, ց. 1, գ. 795, թ. 66

[12] S. Karapetyan, in the same place

[13] L. Matevosyan, The Armenian School in Akhaltsikhe, Yerevan, 2007, p. 124, 144

[14] "Echmiatsin", 1996 (D), p.108

Surb Avetaran( The Holy Gospel) Chapel of Checherek-founded in 2005

2 chechereqi-surb avetaranis samlocveloThe village of Checherek (Chala) is 4 km east from Akhaltsikhe, about 300 m from the left bank of the river Kura (Mtkvari). Checherek is still famous for its sacred place called Surb Avetaran located in the center of the village and the illustrated manuscript Gospel kept there.[1]

Surb Avetaran Chapel: According to the monument expert S. Karapetyan, the building substituted for the church is a dwelling house with a roofed structure.[2] Surb Avetaran chapel has gained the reputation of a place of prayer thanks to the existence of the manuscript Gospel of 1745 . In 2005, by the initiative of the village resident Edward Hakobyan, the holy place chapel was restored.[3]

Architecture: The chapel has a square shape. The total dimensions are 5.7x4.6 m. The facade walls are plastered with cement solution. The walls are not decorated. The walls of the interior space are plastered and painted. The entrance is open to the western wall above which there is a covering. In the right 1 chechereqi-surb avetaranpart of the western wall there is a khachkar (cross-stone) of red tuff recorded in Armenian. The double-slopping roof is covered with sheet-lead. On the left side of the carved doors, inside the wall, there is a khachkar(cross-stone) with a three-line Armenian inscription on it. "RECONSTRUCTOR | EDWARD | HAKOBIAN: 2005 ".[4]

Parish priest: As a rule, priests from Akhaltsikhe have been doing spiritual services in Checherek. Thus, as of 1885 the village did not have a church, there were 9 households which were pastored by the priest from Akhaltsikhe.[5]

Cemetery: It is spread on the north-eastern edge of the village. The oldest tombstones are inscribed and refer to the mid-19th century.[6]

 

Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia

Armenian Historical and Cultural Heritage Study Center in Georgia



[1] NAA, ֆ. 53, ց. 1, գ. 176, թ. 6 և շրջ.

[2] S. Karapetyan, Akhaltskha, Yerevan, 2008, p. 250

[3] S. Karapetyan, in the same place.

[4] The Armenian Historical and Cultural Heritage Study Center in Georgia. Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia

[5] ''Ardzaganq'',1885, N4,p.58

[6] S. Karapetyan, in the same place, p. 251.

Surb Khach (The Holy Cross) Church of Sazel-first mentioned in 1839

1 sazeli-surb xachis eklesiaThe precise date of the construction of Surb Khach Church in the village of Sazel is unknown. The first testimonies concerning the church relate to 1839. The existence of a church in Sazel by the same name is also testified in one of the documents of 1846[1].It has been wooden since the 1860's[2], and since 1885 it is mentioned as a stony building[3].

Church renovation: In the second half of the 19th and the first decade of the 20th century Surb Khach Church underwent reconstruction and numerous renovations. The record on the renovation of the church dates to 1872.[4]The statement to the Spiritual Government of Akhaltsikhe in 1909 states: "... The roof of Surb Khach Church is earthen, the logs have rotten and broken, so in order to prevent the danger in future we have decided to roof with sheet-lead and lift the walls slightly." The renovation costs of 1909 were about 2238 rubles 80 kopecks. [5] TThe reconstructed church was consecrated in 1910.

Architecture: The church is a stony building with the only entrance from the southern front, with missing columns and double chapels. The outer dimensions are 13,10 x 8,48 m.[6] It is built of mixed construction materials. Slabs, polished and unpolished tuff were used in construction. Above the entrance there is a carved khachkar (cross stone) of tuff. The belfry 2 axalcixe-sazeli-surb xachis built on the roof of the western part. The roof is double-slopping ,covered with sheet-lead. The interior walls are decorated with murals. The floor is covered with modern tiles. In the western part there is a middle-storey based on four wooden supporting columns. In the eastern part, the altar is built four steps high. The font is placed in the niche of the northern wall.[7]

Parish priests: Martiros Ter-Nahapetyants,[8] Hovhannes Ter-Martirosyan, Harutyun Ter-Hovhannisyan, Bartholomew Ter-Hovhannisyan Ter-Nahaptyants ,[9]and in 1990 Grigor vardapet Balasanyan[10] priested in Surb Khach Church in the village of Sazel. Often, the priests of Sazel simultaneously pastores in the neighboring villages of Khak, Ghulalis and Oral.

Church items and manuscripts: In 1826-1841, scribe Martiros Ter-Nahapetyants compiled a Collected work. Five prayer books have been preserved in the church up to now.[11]

School: In 1881, the diocesan authorities compiled and approved the charter of the opening school in Sazel.[12] The school did not function regularly. In 1908 it was mentioned among the schools receiving benefits from the Caucasian Charity Foundation.[13] In the following years, due to the benefit allocated by the Caucasian Charity Foundation and the Baku Cultural Union some parish schools were opened again in the villages of Sazel and Small Pamach, but were closed in 1916 because of   the limited means.[14]

Church in the Soviet and post-Soviet period: Surb Khach Church was closed in 1936. Like in case of many other churches, the property of the church in the village of Sazel was confiscated, and the church turned into a warehouse. In the post-Soviet era, the local chapels were gradually being repaired and re-opened by the people. The church renovation works started in 1994. The consecration took place in April 1996, led by the Primate of the Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia, Gevorg archbishop Seraydaryan, with the participation of spiritual overseer of Akhaltsikhe region ,Gurgen friar Aghababyan, deacon of the Mother See of Holy Etchmiatsin, Harutyun Pilavchyan .[15]

Presently, the church continues to function and unite the local population, organizing its spiritual and educational-cultural life.

Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia

Armenian Historical and Cultural Heritage Study Center in Georgi


[1] NAA, ֆ. 53, ց. 1, գ. 457, թ. 48; ֆ. 56, ց. 4, գ. 1100, թ. 114 շրջ.-115

See also S. Karapetyan,Akhaltskha, Yerevan, 2008, p. 272

[2] NAA, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 60-ի շրջ.-61

[3] ''Ardzaganq'', 1885 (4), p. 58

[4] S. Karapetyan, in the same place.

[5] NAA, ֆ. 53, ց. 1, գ. 1295, թ. 17; 20 և շրջ.

[6] S. Karapetyan, in the same place.

[7] Armenian Historical and Cultural Heritage Study Center in Georgia,

Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia

[8] The gravestone of M. Ter-Nahapetyan is located on the southern side of the cemetery

[9] NAA, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 16; գ. 795, թ. 66:

[10] H Hakobyan, in the same place, p. 140.

[11] S. Karapetyan, in the same place.

[12] ''Meghu Hayastani (Bee of Armenia), 1881, N 232, p. 1

[13] ''Nor dproc (New school) '', 1908, N 3, p. 85

[14] ''Hambavaber (Herald) '', 1916, N 24, p. 746

[15] ''Echmiatsin'', 1996, D, p. 108:

Surb Hripsime (St. Hripsime) Chapel of Sazel –founded in 1990s

1 sazeli surb hripsimes samlocvelo

Church construction: A short way from Surb Khach Church (The Holy Cross) of the village of Sazel there is a holy place on which a chapel like simple building is built. In the 1990s in the territory of Sazel, in the area of so called “Pos arter (hole fields)’’ the chapel named St. Hripsime was later built on the stone found there which was considered to be sacred.[1] It was built and consecrated on April 2, 1998 on the initiative of Marlen Hambardzumyan.[2]

Architecture: The chapel is built of polished tufa in the extended quadrangle form. The total dimensions are 5 x 3.98 m. There are no ornaments on 2 sazeli-surb hripsimethe facades. The arched entrance is opened on the western wall, bordered by three slabs with Armenian inscriptions. There is a four-column building adjacent to the western wall, which plays a role of a covering. The covering is arched covered with sheet-lead. The interior walls are plastered.[3]

Khachkar (Cross-stone) devoted to the victims of the Armenian Genocide : On April 23, 2017, with the blessing of the Primate of the Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia, His Grace Bishop Vazgen Mirzakhanyan ,by hands of the spiritual overseer of Akhaltsikhe region Father Hakob friar Sahakyan and the pastor of the Akhaltsikhe regions priest Torgom Vardanyan, the blessing ceremony of the khachkar was held in the yard of the St. Hripsime chapel in the village of Sazel in the Akhaltsikhe region. The khachkar was erected in memory of the victims of the Armenian Genocide in 1915 under the patronage of the village resident, benefactor Martiros Soghomonyan. The sculptor is Hamlet Manasyan.[4]

Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia

Armenian Historical and Cultural Heritage Study Center in Georgi


[1] H Hakobyan, Akhaltsikhe, From the Migration from Arzrum till today, Yerevan 2002, p. 139-140;

S. Karapetyan, Akhaltskha, Yerevan, 2008, p. 274.

[3] Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia

The Armenian Historical and Cultural Heritage Study Center in Georgia

Surb Khach (The Holy Cross) Church of Small Pamach-mentioned in 1837

1 patara pamachi- surb xachSmall Pamach is an Armenian-populated village 6.5 km south-west from the city of Akhaltsikhe, which , like almost all the Armenian-populated villages in the region, also had its own church.

The church was wooden till 1863.[1] The archival documents on the church give information since 1837.[2]

In the archival documents of the Armenian Apostolic Church in Georgia and Imeretian Diocese the church of the village of Small Pamach is mentioned by the name of St. Hakob (1837), St. Astvatsamayr (St.Mary the Virgin) (1840), and since 1841 by the name of Surb Khach (The Holy Cross).[3] In essence, the church has undergone frequent repairs and re-consecration.

Architecture: The exterior size of the renovated church is 12,85x8,0m. The reconstruction records are located on the southern walls of the adjacent belfry.[4]

Parish priests: The priests of the 19th century of Surb Khach church were Ter Sahak, Hovhannes Minasyan, Ghazaros Hovhannisyan Ter-Sahakyants,[5] Karapet Ter- Martirosyan Ter-Nahapetyants.[6] In 1995 priest Garegin vardapet Balasanyan, along with Small Pamach also priested in the neighboring villages of Great Pamach, Sazel and Oral.

Church Gospels: According to the list of movable and immovable properties of churches in the Georgian and Imeretian dioceses of 1837, 5 ritual books have been preserved in Surb Khach church: a Dinner book, a Gospel with a silver cross, the Dzaynaqakh church psalm, a prayer book and Simeon's calendar.[7] To date, the local residents have also preserved two manuscript Gospels of the 15th century.

School: In 1881 a private school was functioning in the village.[8] In the same year, the diocesan authorities decided to open a central 2 poqr pamachcollege in Small Pamach.[9] Children from nearby villages should also have studied here. Despite the approval of the central school charter, the project was not implemented. Later, in 1908, the Akhaltsikhe Board of the Caucasian Charity Foundation also showed the similar initiative, but this time the project was not implemented neither.[10]

Post-Soviet Period: During the years of its existence the church united around the people, and the spiritual servants cared for the education and spiritual education of the local population, but during the Soviet period the church was closed and turned into a warehouse. Later the church was renovated in the 20th century. The construction started in 1965, but was not completed. With the efforts of the local resident Hovhannes Manukyan, the church renovations continued and were brought to completion in 1993,[11] and the church started to function in 1995.

In 1996 the Primate of the Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia, His Grace archbishop Gevorg Seraydaryan consecrated the memorial chapel dedicated to the victims of the Genocide built on a high plateau called “Karmir Blur” (Red Hill), in the south of the village.[12]

Church Re-consecration: Over the years, the church again was in need of renovation, and Andranik & Khachatur Baboyans and Ruben Sahakyan from Small Pamach by origin took that mission upon themselves. On December 25, 2011, by hands of the Primate of the Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia, His Grace Bishop Vazgen Mirzakhanyan and with the participation of the General Vicar of the Samtskhe-Javakheti and Tsalka Priest Babken Salbian, Surb Khach Church ,built at the beginning of the 19th century in the village of Small Pamach, in the Akhaltsikhe region, was re-consecrated.[13] Surb Khach Church of Small Pamach was renovated under the patronage of Ruben Sahakyan, Andranik & Khachatur Baboyans.

 

Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia

Armenian Historical and Cultural Heritage Research Center in Georgia



[1] NAA, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 60-ի շրջ.-61

[2] NAA, ֆ. 56, ց. 6, գ. 39, թ. 134

[3] ՀԱԱ, ֆ. 56,in the same place; ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4; գ. 3798, թ. 126

[4] S. Karapetyan, Akhaltskha, Yerevan, 2008, p. 263

[5] S. Karapetyan, in the same place, p. 264.

[6] NAA, ֆ. 53, ց. 1, գ. 795, թ. 66

[7] NAA, ֆ. 56, in the same place

[8] ''Meghu Hayastani( Bee of Armenia), 1881, N 15, p. 3

[9] ''Meghu Hayastani( Bee of Armenia), 1881,N232, p.1

[10] NAA, ֆ. 28, ց. 1, գ. 300, թթ. 15-16

[11] S. Karapetyan, in the same place, p. 263

[12] ''Echmiatsin’’, 1996 (D), p. 109

[13] Press Secretary of the Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia, 2011. 11.25

Surb Grigor Lusavorich (St. Gregory the Illuminator) Church of Oral-mentioned in 1840

1 axalcixe surb grigor lusavorichThe first evidence of the church in the village of Oral of Akhaltsikhe region refers to 1840. In the proving archival documents, however, the name of the church is not mentioned.[1] The church was wooden in the 1840s-1860s[2] In 1885 it is mentioned as stony.[3]

Church renovations: In the 80's of the 19th century, the church was outdated and was in need of renovation.[4] According to the inscription on the western wall of the church, the construction works were completed in 1889. The renovation was done at the expenses of the village residents on the initiative of priest Bartholomew.[5]

Architecture: The church is a stony building with a rectangular plan and wooden roof. The belfry is in the central part of the western façade, based on four columns. It is built of mixed building materials. Tuff and slab were used in the construction. As a connecting material, lime is used , which is definitely visible on the frontal parts. The hipped roof is covered with sheet-lead. The semi-circular entrance is open on the northern wall. There is an inscription above the entrance. The altar is in the eastern part. The chapels are on the right and the left sides of the altar. The font is placed in the niche of the northern wall.[6] The total dimensions are 11.98x8.06 m.[7]

Parish priests: Bartholomew Ter-Hovhannisyan Ter-Nahadytsiants was one of the priests of the 19th century of Surb Grigor 2 axalcixe surb grigor lusavorich 1Lusavorich Church in the village of Oral ,who at the same time pastored in the villages of Sazel and Ghulalis.[8] In the 1990's, Garegin vardapet Balasanyan priested in the village.[9]

Church items: At the end of the 19th century, oil painting canvas with brief notes were donated to the church, which are still preserved.[10]

School: The first parish school was opened in 1903. The first teacher was Bartholomew from Sazel.[11]

Church Reopening: The church, along with other churches in the diocese, was closed in 1936 and turned into a warehouse. It was reopened in the 1990s by efforts of the villagers. Father Garegin was invited to serve as a priest, who would also simultaneously pastor in Great and Small Pamach, as well as in Sazel.[12]

Consecration of St. Gevorg chapel: In April 1996, led by the Primate of the Armenian Apostolic Church in Georgia , His Grace Archbishop Gevorg Seraydaryan, divine and funeral services were held in Srub Grigor Lusavorich Church of Oral, after which in the environs of the village the consecration ceremony of St. Gevorg Chapel was held, which was rebuilt by the village resident Khachatur Sahakyan and his family.[13]

Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia

Armenian Historical and Cultural Heritage Research Center in Georgia


[1] NAA, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4

[2] NAA, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 60-ի շրջ.-61

[3] ''Ardzagank(Echo)'', 1885, N 4, p. 58

[4] ''Ardzagank(Echo)'', in the same place

[5] S. Karapetyan, Akhaltskha, Yerevan, 2008, p. 296

[6] Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia

The Armenian Historical and Cultural Heritage Study Center in Georgia

[7] S.Karapetyan, in the same place

[8] NAA, ֆ. 53, ց. 1, գ. 795, թ. 66

[9] H Hakobyan, in the same place.

[10] S.Karapetyan , in the same place

[11] H Hakobyan, in the same place, p.147

[12] H Hakobyan, Akhaltskha. From the Migration from Erzrum to Our Days, Yerevan, 2002, p. 149

[13]''Echmiatsin'',1996, (D), p.109

ԱԽԱԼՔԱԼԱՔԻ ՇՐՋԱՆ

Surb Khach (The Holy Cross) Church of Akhalkalak-mentioned from the 1830s, whereas in the 1850s on the site of the old church an entirely new church was basically built Address: Akhalkalak, Street Tavisupleba, 55

1 axalqalaqi-surb xachis eklesiaSurb Khach Church is located in the center of the town Akhalkalak. The main information about the church construction is given in the archival documents. In the 1830s the Armenian emigrants from Karin built the church by their own means. Later, in the 1850s a new church was built on the site of the old church on the initiative of the resident of Akhalkalak, Karapet Yaghubyants.[1]

Church renovations: The renovations were carried out in 1870-1890. In 1884 some partial renovations were carried out on the initiative of Akhaltsikhe Vicar Khoren vardapet Stepane.[2] In the 1890s the renovation of the church's earthen cover was carried out by the efforts of the local residents.[3]

Architecture: Surb Khach Church is a domed cathedral with a spacious hall. The external dimensions are 27.7x16 m. Three pairs of columns hold the cover and the dome. The chapels are on both sides of the altar. The only entrance is from the western front. It has a double-storey bell tower. It is built of uncultured stone, mortar and wood. There is an ornament khachkar set on the eastern front of the church which dates back to the 9th-10th centuries. The other khachkar is inside the altar.[4] Another khachkar of 13th -14th centuries, found in one of the Armenian cemeteries in 1989, was taken to the church yard.[5]

Parish priests: Among the priests of the 19th century were Kirakos Martirosyan,[6] senior priest Simeon Ter-Vardanyants, priest Harutyun Manusajyants,[7] priest Hovhannes 2 k. axalkalaki surb xach 1Kajaznuni[8] and others.

Church property: According to the list of movable and immovable property of churches of the Georgian and Imeretian Diocese of the Armenian Apostolic Church of 1837, Surb Khach Church had ritual books, various church items, as well as real estate. Particularly, the church actually had one kiosk and 8 areas of land in the environs of the church.[9]

School: In 1836 they opened a male parish school with two lessons adjacent to Surb Khach Church by the name of St. Mesrop. The building of the school which stands up to now was built in the first decade of the 20th century. It has been closed and reopened several times during its operation.[10]

On February 12, 1871, in the church vestibule the Sandkhdyan female school was opened with the support of local entrepreneur Hovhannes Hovhanyan.[11]

Reading hall: In 1885 in the north-western part of Surb Khach Church vestibule they built a reading hall by the local residents’ contributions. The church's material condition was slightly improved in the 90s. They built several profitable buildings belonging to the church ,and the money they received was used to meet the needs of the school and the reading hall.[12]

Church in the Soviet and post-Soviet era: In 1921 the church was closed, serving as a salt storeroom. Surb Khach church was reopened only in 1944 at the local faithful people’s request.

During Gevorg Bishop Seraydaryan's leadership, in addition to other churches of the diocese, in 1977 the reconstruction of Surb Khach church was also carried out at the expense of the local government. Particularly, apart from the interior partial renovations, the dilapidated houses in the vicinity of the church were eliminated. Instead, flower gardens were planted. It was also planned to install the central heating of the church.[13]

In 1988 in the church courtyard they erected a monument to the victims of the earthquake and khachkar-monument in memory of the innocent martyrs of the Armenian Genocide of 1915.

In 1998 under the sponsorship of entrepreneur Artavazd Harutyunyan, the cover of the church was partially renovated. On July 22, 2000, in the court of the church the monument of the founder Father Karapet Archbishop Bagratuni was set up.

On August 3, 2008, by hands of the Primate of the Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia, His Grace Bishop Vazgen Mirzakhanyan and with participation of the general Vicar of the Diocese of Samtskhe-Javakhk and Tsalka Father Babken friar Salbian the Font and the Altar of Surb Khach church were consecrated (by the philanthropy of Kurghinian Brothers and A. Karabekyan).[14]


[1] NAA, ֆ. 56, ց. 1, գ. 3245, թթ. 1-2 

[2] “Ardzagank(Echo)”, 1885, N 22, p. 309

[3] “ Mshak (Labourer)”, 1899, N 203, p. 2

[4] S. Karapetyan, Javakhk, Yerevan, 2006, p. 69

[5] In the same pplace,p.70

[6] NAA, ֆ. 56, ց. 1, գ. 974, թ. 1 ևշրջ.

[7] NAA, ֆ. 53, ց. 2, գ. 339, թ. 2; գ. 332, թ. 2

[8] NAA, ֆ. 53, ց. 2, գ. 374, թ. 4

[9]NAA, ֆ. 56, ց. 6, գ. 39, թ. 123 և շրջ.

[10] S. Karapetyan, in the same place, p. 65

[11] "Norashen" magazine, 2007, / 2 / (8), p.

[12] In the same place

[13] "Echmiadzin", 1978, C ,p. 62

[14] "Echmiadzin", 2008, H, p. 148.

Surb Astvatsatsin( St. Mary the Virgin) Church of Abul-founded in the 1930s

1 balxo-surb harutiunis eklesia

The Armenian-populated village Abul is located in Akhalkalak district of Samtskhe-Javakheti, between Akhalkalak and Abul mountain, with an antique cyclopean castle, medieval wall ruins, cave-tombs and, of course, ancient churches (Surb Harutyun of 10-11th centuries, Surb Astvatsatsin of the 19th century).[1]խորանի մասըbalxo-surb harutyun-1

Church Foundation: Before the foundation of Surb Astvatsatsin (The Holy Mother of God) Church, a parish church of the 10th -11th centuries by the name of Surb Harutyun (St. Resurrection) operated in the village.[2] As of 1841, Surb Harutyun Church was stony.[3] The mentioned church operated until the 70s - 80s of the 19th century, but later it became necessary to build a new, larger church, which was initiated by the villagers.

խորանի մասըbalxo-surb harutyun-2The construction of Surb Astvatsatsin Church in Abul village began in 1884.[4] The newly established church operated normally. Thus, mentions about the church can be found in the records of the churches of the Diocese. As of 1915-1916, the number of church parishioners reached 1263.[5]

Architecture: Surb Astvatsatsin Church is built of polished tufa. The external dimensions are 20.2x10.4m. It has a triple nave structure, chapels and two pairs of columns. The bell tower was on top of the western facade which was destroyed by lightning strikes.[6]

With an artistic-spatial resolution, in the central part of the western wall it is composed of a cornice and decorated with classic pilasters. Khachkar is engraved in the central part of the western wall. The entrance opened from the west part is decorated with a cornice with an Armenian inscription above it. The roof is խորանի մասըbalxo-surb harutyun-3veneered with metal, and the bell tower is built on its western part. The interior space of the church is divided into three naves with arched pillars. The walls are plastered and painted. The altar is in the eastern part, with the chapels on its right and left sides. The font is located on the northern wall.[7]

Parish priests: Among the priests of Surb Astvatsatsin Church of Abul were Father Hakob Mikaelian, who priested in 1839-1840[8] and priest Zakaria priesting in the 1870s.[9]

School: The parish school of the village was founded in the 60s of the 19th century. As of 1868 the number of pupils reached 30.[10] The school did not operate in 1891-1914. It was reopened in 1914/1915.[11] During that period, the Caucasian Charity Company greatly supported in the school operation.

Tombs and Kharaba village site: In the western side of the village some pre-Christian tombs are preserved. In the environs of the church two village sites by the name of Kharaba 1 abuli-surb astvatsatsinare also preserved, in one of which they found polished stones and a cemetery of the completely destroyed church.[12]

Church re-consecration: On July 3, 2010, by hands of the Primate of the Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia, His Grace Bishop Vazgen Mirzakhanyan and with participation of the General Vicar of Samtskhe-Javakhk and Tsalka Diocese Father Babken Salbian, Surb Astvatsatsin Church of Abul village of Akhalkalak region was re-consecrated .The next day, the spiritual pastor of Akhalkalak Father Tatev Priest Marukyan delivered a Divine Liturgy in the newly re-consecrated church and performed community baptism. Philanthropist Stepan Khanjyan donated beautiful crosses to all the baptized ones.[13]

Surb Astvatsatsin Church was renovated and the area was reformed with the philanthropy of Stepan Khanjyan from Abul by origin.

Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia

Armenian Historical and Cultural Heritage Research Center in Georgia


[1]See S.Karapetyan, Javakhk, Yerevan,2006

[2] See at the same place, p.33

[3] See NAA, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3802 (1), թ. 63-ի շրջ.-64

[4] See “ Ardzagank” , 1885, N3, p.43

[5] See NAA, ֆ.56, ց. 15, գ. 795( մաս 3), թ. 241 շրջ.-242

[6] See S.Karapetyan, in the same place, p. 34

[7] The Armenian Historical and Cultural Heritage Study Center in Georgia. Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia

[8] NAA, ֆ. 53, ց. 1, գ. 457, թ. 58-ի շրջ:

[9] NAA,ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 17

[10] See NAA, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3977, թ. 54-ի շրջ.-55

[11] See S. Karapetyan, in the same place, p. 32

[12] See in the same place,p.35-36

[13] “Echmiatsin”,2000, (G),p.145

 

Surb Errordutyun (The Holy Trinity) Church of Alatuman-founded in the 1830s

3 alatumani surb erordutyun 1The presently standing Surb Errordutyun Church of Alatuman is founded in the 30s of the 19th century. There is a record about the church in the reference book of the Armenian Apostolic Church of the Georgian and Imeretian Diocese of the 1839-1840s .[1] During the first decade of the 20th century, the number of church parishioners reached 684.[2]

Renovation: In the 1950s the church was in need of renovation. Construction works were carried out in 1856-57 by means of the village society. The preserved construction inscription proves: “ԱՐԴԵԱՄԲ ՀԱՍԱՐԱԿ ԺՈՂՈՎՐԴՈՑ ԳԼԽ(ԱՒՈՐ)Ք (Յ)ԱՆՈՒՆ Ս(ՈՒՐ)Բ ՅԵՐՐ(ՈՐԴՈՒԹ)Ե(ԱՆ) ԱԼ(Ա)Թ(Ո)ՒՄ(Ա)Ն ԳԵՂՋ. 1857 ՇԻՆԵՑԱՒ Ս(ՈՒՐ)Բ ՅԵԿԵՂԵՑԻՍ”.[3] As of 1885, the church was stony.[4] In 1899 the church building was damaged by an earthquake.[5]

Architecture: The church is a stony building with wooden cover.2 alatumani surb erordutyun Three sails of the roof are veneered with sheet-lead. It belongs to the triple nave style. The total dimensions are 15.75x9.2m. The transom is on top of the western entrance, and to the left there is an Armenian inscription. The inner space walls are plastered and painted, and in some places are visible frescoes. The Altar decorated with frescoes is located in the eastern part. The ships of the hall are separated from each other by wooden pillars. The chapels are on the right and left sides of the Altar. The ceiling is covered with planks. The font is located on the northern wall.[6] The entrance is open on the western wall. The belfry is built on top of the western façade. The main parts of the church are built of unpolished stone.[7]

Parish priests: Among the priests of the church of Alatuman village were Grigor Ter-Kerobyants,[8] Barsegh Ter-Nikoghosyan[9] (priested in the 60-70s of the 19th century).

1 alatumani-surb erordutyunSchool: A mention about the parish school adjacent to the church is given in the archival documents beginning from the 60s of the 19th century.[10] In 1868-1869 the number of pupils in the school reached 30. It mainly operated at the expense of the local residents.[11]

Church Re-consecration: Though the church was standing, like many other Armenian churches it was also closed in the Soviet era and was in a sad state. The church renovation and the improvement of the church territory are initiated and implemented by Alik Makaryan, a benefactor from Javakhk by origin. In memory of the benefactor's father, khachkar is erected in the church yard.

In November 2013, by hands of the Primate of the Diocese of the Armenian Apostolic Orthodox Church in Georgia, His Grace Bishop Vazgen Mirzakhanyan and with participation of the General Vicar of Samtskhe-Javakhk and Tsalka, Father Babken vardapet Salbian, Surb Errordutyun Church was re-consecrated. After the Church's consecration, they celebrated Divine and Eternal Liturgy.[12]

 

Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia

Armenian Historical and Cultural Heritage Research Center in Georgia


[1] NAA, ֆ. 53, ց.1, գ. 457, թ. 52

[2] NAA, ֆ. 56, ց. 15, գ. 795(part 3), թթ. 243 շրջ.-244

[3] S. Karapetyan, Javakhk, Yerevan, 2006, p. 45

[4] “Ardzagank”, 1885, N 3, p. 43

[5] S.Karaetyan , in the same place

[6] The Armenian Historical and Cultural Heritage Study Center in Georgia. Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia

[7] S.Karapetyan ,in the same place

[8] NAA, ֆ. 53, ց. 2, գ. 34, թ. 2:

[9] NAA, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ.17

[10] NAA, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 2-ի շրջ.

[11] NAA, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3977, թ. 55 շրջ.-56

[12] Press Service of the Diocese of the Armenian Apostolic Church in Georgia.

არაკოვა - სურბ გევორგის ეკლესია, დაარსდა 19-ე საუკუნის I ნახევარში

1 aragva-surb gevorgis eklesia

ეკლესიის აშენება: სოფელი არაკოვა ჯავახეთის ერთერთი ცენტრალური დასახლებათაგანია. იგი მდებარეობს ახალქალაქიდან სწორხაზოვნად 7 კმ ჩრდილოეთით. სოფლის სურბ გევორგ ეკლესია თავის დროზე ერთერთი გამოირჩეული ნაგებობათაგანი იყო. რომელიც დაარსდა 1830-იან წლებში. ეკლესიის შესახებ პირველი მოხსენიებები ეხება 1840[1]-1841 წლებს. [2]მღვდლად არის მოხსენიებული ტერ გრიგორი. [3]სომხური სამოციქულო ეკლესიის საქართველოსა და იმერეთის ეპარქიის ეკლესიების იმავე წლის სხვა ცნობების მიხედვით, იმ დროისთვის სოფელს ჰქონია ერთი ხით ნაშენი სამრევლო ეკლესია, 354 მრევლი .[4]

რეაბილიტაციები: ეკლესიას კაპიტალური რემონტი ჩაუტარდა მღვდლის, გრიგორ ტერ-ავეტისიანის სახსრებით, კარინიდან აბასთუმანში ჩამოსახლებული არქიტექტორის, გრიგორ კირაკოსიანის პროექტით. [5]მაგრამ 1890-იან წლებში ეკლესია სიძველის გამო იხურება, რასაც ადასტურებს იმ დროინდელი პრეს გამოცემები. [6]ეკლესიის კაპიტალური სარემონტო სამუშაოები ხორციელდებოდა 1903-1905წწ, ხოლო საზეიმო კურთხევა, 1909 წელს.[7]

არქიტექტურა: აშენებულია ნაცრისფერი ბაზალტით და ეკუთვნის ჯვრის ფორმის - გუმბათოვან ტიპს. საერთო ზომებია 24,21x13,44 მ. მხატვრულ-სივცობრივი სტილში გამოყენებულია გოთიკური, დამახასიათებელი ჰორიზონტალურ პოზიციაში წაგრძელებული ელემენტები, მოგრძო ფორმის სამკუთხედი ფანჯრები. ეკლესიას აქვს სამი arakova surb gevorgშესასვლელი, ჩრდილოეთიდან, დასავლეთიდან და სამხრეთიდან, რომლებიც ამოჭრილია სამი საფეხურის სიმაღლეზე. წითელი და შავი ტუფის რვაწახნაგოვანი გუმბათი სახურავის აღმოსავლეთის ნაწილშია. სამრეკლო აშენებულია ეკლესიის დასავლეთ ნაწილში. ეკლესიის სახურავი გადახურყლია თუნუქით. შიდა ტერიტორიაზე კედლები გალესილია და შეღებილი. შენობის აღმოსავლეთის ნაწილში მდებარეობს წმინდა საკურთხეველი მარჯვენა და მარცხენა ეგვტერებით. დარბაზი გაყოფილა სამ ნავად. ჩრდილოეთის კედელზე მოთავსებულია ნათლობის აუზი.

მღვდელები: სოფელ არაკოვას სურბ გევორგ ეკლესიაში მღვდლად მსახურობდნენ, მღვდელი გრიგორ ტერ-ავეტისიანი, მღვდელი კარაპეტ დავთიანი, [8]მღვდელი გრიგორ კარაპეტიანი[9]და სხვები.

სკოლა: 1860-იანი წლების მდგომარეობით სკოლას ჰქონია საეკლესიო-სამრევლო სკოლა: საქართველოსა და იმერეთის 1869 წლის სკოლების შესახებ ცნობების მიხედვით, სკოლა დაარსა მღვდელმა, გრიგორ ტერ-ავეტისიანმა ეკლესიის გავითში. [10]1885 წელს სკოლა დაიხურა, გადაიქცა საწყობად. სოფელში აგრძელებდა ფუნქციონირებას რუსული სამეფო სკოლა.[11]

სასაფლაო: მდებარეობს ეკლესიის ეზოში: ადგილზე შენარჩუებულია მე-19 საუკუნის საფლავის ქვები.[12]

ძველი ეკლესია: ახალი ეკლესიის ჩრდილოეთით შენარჩუნებულია ასევე ადრეული შუასაუკუნეების დანგრეული ეკლესიის ნანგრევები.[13]

ეკლესია საბჭოურ და პოსტსაბჭოურ წლებში: 1930-იან წლებში საბჭოთა ხელისუფლების გადაწყვეტილებით ეკლესია დაიხურა და გადაიქცა საწყობად, ხოლო მღვდელი გაასამართლეს და გადაასახლეს.

ეკლესია და ხელახლა კურთხევა: 2000 წელს, დაბადებით არაკოველი, მოსკოვში მცხოვრები თანასოფლელებისა და მერუჟან თუთანჯიანის ქველმოქმედებით და მოსახლეობის სახსრებით აღდგენილ იქნა დანგრეული გუმბათი, საძირკვლიანად კეთილმოწყო ეკლესიის მიმდებარე ტერიტორია.

2006 წლის 28 ოქტომბერს, ყოველთა სომეხთა კათოლიკოსის უწმინდესისა და უნეტარესის გარეგინ II-ის ლოცვა-კურთხევით , საქართველოს სომეხთა ეპარქიის წინამძღვრის, მისი ყოვლადუსამღვდელოესობის, ეპისკოპოსის, ვაზგენ მირზახანიანის ხელდასმით და სამცხე-ჯავახეთისა და წალკის საერთო ეპარქიალური ვიკარიატის ვიკარიუსის არქიმანდრიტი, ბაბგენ სალბიანისა და ადგილობრივი სასულიერო დასის მონაწილეობით, ხელახლა აკურთხეს და მორწმუნეთა წინაშე თავისი კარები გააღო სურბ გევორგ ეკლესიამ.[14]

2017 წლის 10 ივნისს აკურთხეს სურბ გევორგ ეკლესიის ახლად აშენებული საკურთხეველი, რომელიც აშენდა არაკოვას ყოფილი მკვიდრის, არმენ იაილახანიანის სახსრებით.

სურბ გევორგ ეკლესიის მომიჯნავედ დღეს ფუნქციონირებს დაწყებითი სკოლა „ხრიმიან ჰაირიკ“, საიდანაც თავიანთ სულიერ აღზრდას იღებენ არაკოვასა და მეზობელი სოფლების ბავშვები.[15]

საქართველოს სომეხთა ეპარქია

საქართველოს სომხური ისტორიულ-კულტურული მემკვიდრეობის შესწავლის ცენტრი


[1]  სეა, ფ. 53, ც. 1, თ. 3800, წ. 4-ი პერ.

[2] სეა, ფ. 56, ც. 1, თ. 1005, წ. 1.

[3] იმავე ადგილას, წ. 22.

[4] სეა, ფ. 53, ც. 1, თ. 3802 (ნაწილი 1), წ. 63-ის პერ.-64.

[5] ს. კარაპეტიან, ჯავახეთი, ერევანი, 2006, გვ 86.

[6] „ახალი საუკუნე“ 1896, N 201, გვ 3; „მშაკ“, 1901, N 98, გვ 3.

[7] ს. კარაპეტიან, იმავე ადგილას.

[8] სეა, ფ. 53, ც. 2, თ. 715, წ. 2.

[9] სეა, ფ. 53, ც. 2, თ. 743, წ. 3.

[10] სეა, ფ. 53, ც. 1, თ. 3977, წ. 55-ის პერ-56.

[11] ს. კარაპეტიან, იმავე ადგილას, გვ 85-86.

[12] ს. კარაპეტიან, იმავე ადგილას, გვ 88.

[13] ს. კარაპეტიან, იმავე ადგილას.

[14] „ეჯმიაწინ“, 2006, ჟ-ჟა, გვ 144.

[15] საქართველოს სომეხთა ეპარქია.

ԱՐԱԿՈՎԱ - ՍՐԲՈՑ ԿՈՒՍԱՆԱՑ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 2001 ԹՎԱԿԱՆԻՆ:

arakova-srboc kusanac-1Եկեղեցու կառուցում.Արակովա գյուղի Սրբոց Կուսանաց եկեղեցին հիմնադրվել է 2001 թվականին` ի հիշատակ վաղամեռիկ Հայաստան Յայլախանյանի: Եկեղեցին օծվել է 2001 թվականի հոկտեմբերին, Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Գևորգ արքեպս. Սերյադարյանի կողմից: Եկեղեցու օծման արարողությանը ներկա էին Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Տեր Բաբգէն աբեղա Սալբիյանը, Ախալքալաքի Սուրբ Խաչ եկեղեցու հոգևոր հովիվ Տեր Սամուել քհն. Թորոսյանը: Եկեղեցին կառուցվել է Հ. Յայլախանյանի կողմից՝ ընտանիքի բարեկամների աջակցությամբ: Եկեղեցին գտնվում է գյուղին կից զառիթափ բարձունքի վրա[1]:arakova-srboc kusanac-2

Ճարտարապետություն.Եկեղեցին կառուցված է տրավերտինից: Ընդհանուր չափսերն են 8x6,5մ: Պատկանում է խաչաձև-գմբեթավոր տիպին: Պատերի և տանիքի միացման տեղերում առկա են քիվեր: Մուտքն արևմտյան կողմից է, որի վերևում հայերեն քառատող գրություն է արված: Տանիքի արևմտյան մասում վեց սյուների վրա հենվող զանգակատունն է: Գմբեթը կազմված է ութ նիստերից, որտեղ բացված են չորս պատուհաններ: Եկեղեցու ծածկը երեսապատված է տուֆի սալիկներով: Շինության արևելյան մասում է գտնվում Սուրբ Խորանը, իսկ հյուսիսային պատին տեղակայված է մկրտության ավազանը[2]:

Տարիների ընթացքում եկեղեցին դարձել է յուրօրինակ ուխտատեղի:

 

Վիրահայոցթեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1]«Էջմիածին», 2001, (Ժ-ԺԱ), էջ135:

[2]Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն: Վիրահայոց թեմ:

 

ԲԱԼԽՈ - ՍՈՒՐԲ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 19-ՐԴ ԴԱՐԻ ԱՌԱՋԻՆ ԿԵՍԻՆ:

44148922 307827906683373 3358713117516234752 nԵկեղեցու կառուցում. Բալխո գյուղի եկեղեցին հիմնադրվել է 19-րդ դարի 30-ական թվականներին, գյուղի բնակիչների նախաձեռնությամբ: Սուրբ Հարություն անվամբ եկեղեցին հիշատակված է Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի եկեղեցիների 1839-1840-ական թվականների ցանկում[1]: 1868 թվականի վերանորոգման առթիվ եկեղեցու արևմտյան կողմից բացված մուտքի բարավորին արված շինարարական արձանագրու­թյունում այն հիշատակվում է Սուրբ Հարություն անվամբ[2], իսկ ահա, 1869 թվականից սկսած, արխիվային վավերագրերում հիշատակվում է Սուրբ Սահակ Պարթև անվամբ[3]:

1868 թվականին Մինաս քհն. Մկրտչյանի գլխավորությամբ իրականացվել են հին եկեղեցու տեղում նոր եկեղեցու շինարարության աշխատանքները: Հետագայում`1898 թվականին, կառուցվել է եկեղեցու պարիսպը: Պահպանվել են նաև դա փաստող համապատասխան շինարարական արձանագրությունները[4]: Վերակառուցումից հետո եկեղեցին օծվել և հետագայում հիշատակվել է Սուրբ Հարություն անունով:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցին կառուցված է կարմիր տուֆից: Պատկանում է երկթեք սրահի տիպին: Ընդհանուր չափսերն են` 17,1x9,50մ: Որպես եկեղեցու գեղարվեստական-դեկորատիվ միջոց, գործածվել են կոմպոզիցիոն դեկորատիվ որմնասյուներ: Հարավային և հյուսիսային պատերին բացված են քառանկյուն, իսկ արևմտյան և արևելյան պատերին՝ կիսաշրջանաձև պատուհաններ: Մուտքը արևմտյան կողմից է: Արևմտյան ճակատին քանդակված է խաչ, որի ներքևում երկշարք հայերեն գրություն կա: Տանիքի արևմտյան կողմից կառուցված է զանգակատունը: Երկթեք տանիքը երեսապատված է թիթեղով: Սրահը բաժանված է 44082463նավերի, որոնք միմյանց են կապվում կամարներով: Արևելյան մասում խորանն է, որի աջ և ձախ կողմերում ավանդատներն են: Հյուսիսային պատին մկրտության ավազանն է[5]:

Ծխատեր քահանաներ. 1830-1870-ական թվականներին Սուրբ Հարություն (Սահակ Պարթև) եկեղեցում քահանայագործել է Մինաս քհն. Մկրտչյանը[6]:

Դպրոց. Գյուղի եկեղեցական ծխական դպրոցի վերաբերյալ արխիվային վավերագրերը տեղեկություններ են հաղորդում՝ սկսած 1860-ական թվականներից: Համաձայն 1865 թվականի Ախալքալաքի և Ծալկայի դպրոցների վիճակի տեղեկագրի` աշակերտների թիվը տվյալ պահին եղել է 21[7]:

Եկեղեցին խորհրդային տարիներին. Եկեղեցին խորհրդային տարիներին,  կորցնելով իր գործառույթները, վերածվել էր կոլտնտեսության պահեստի, իսկ հետխորհրդային շրջանում մատնվել անուշադրության: Աղոթազուրկ և անխնամ մնացած եկեղեցին հետագայում մասնակի վերանորոգվել է գյուղի արժանավոր զավակների բարերարությամբ: 2004 թվականին, եկեղեցու առաջին մասնակի վերանորոգումից հետո, Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի փոխառաջնորդ հոգեշնորհ Տեր Բաբգէն աբեղա Սալբիյանի կողմից կատարվեց եկեղեցու օրհնության կարգ, և տաճարը դարձավ Վիրահայոց Թեմի գործող եկեղեցիներից մեկը[8]:

Եկեղեցու վերանորոգություն և վերաօծում. 2018 թվականի օգոստոսի 25-ին  տեղի ունեցավ Բալխո գյուղի Սուրբ Հարություն եկեղեցու վերաօծման հանդիսավոր արարողությունը: Այն վերանորոգվեց  գյուղի արժանավոր զավակ,  ռուսաստանաբնակ Մեսրոպ Մովսիսյանի բարերարությամբ:

Եկեղեցին վերաօծվեց Վիրահայոց թեմի Առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի ձեռամբ և Արժանապատիվ Քահանա Հայրեր  Տեր Տաթև Մարուքյանի, Տեր Թադեոս Տեր-Մկրտչյանի ու Տեր Տիգրան  Մխիթարյանի մասնակցությամբ: Դռնբացեքի արարողությունից հետո Սրբասուրբ մյուռոնով օծվեցին Սուրբ Հարություն եկեղեցու Սուրբ Սեղանը, Մկրտության ավազանը և 16 սյուները:

Վերակառուցված և վերաօծված եկեղեցում անդրանիկ Սուրբ և Անմահ Պատարագը մատուցեց Արակովայի «Սուրբ Գևորգ» եկեղեցու ու հարակից գյուղերի հոգևոր հովիվ Արժանապատիվ Տեր Թադևոս քահանա Տեր-Մկրտչյանը[9]:


[1] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 457. թ. 50:

[2]Ս. Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 94:

[3]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց.1, գ. 3856, թ. 9:

[4]Ս. Կարապետյան, նույն տեղում:

[5]Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն: Վիրահայոց թեմ:

[6]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 457, նույն տեղում, գ. 3868, թ.17:

[7]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 2-ի շրջ.:

[8]Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդության մամլո դիվան:

[9] Վիրահայոց թեմի մամլո դիվան:

ԲԱՐԱԼԵԹ - ՍՈՒՐԲ ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 19-ՐԴ ԴԱՐԻ ԱՌԱՋԻՆ ԿԵՍԻՆ:

1 baraleti-surb astvatsatsinis eklesiaԲարալեթը Ջավախքի խառն ազգային կազմ ունեցող գյուղերից է եղել: Այստեղ կողք կողքի բնակվել են հայեր և վրացիներ: Այսպես` 1873 թվականի դրությամբ գյուղի 80 տների 2/3-ը հայեր էին, իսկ 1/3-ը՝ վրացիներ[1]: Մինչև հայկական եկեղեցու կառուցումը, հայերն ու վրացիները աղոթել են 13-րդ դարում վրաց Թամար թագուհու որդի Գեորգի-Լաշայի կառուցած եկեղեցում: Այսօր գյուղում գոր­ծում են հայկակաև Սուրբ Աստվածածին և վրացական Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցիները: Երկար տարիներ Բարալեթը հանդիսացել է շրջակա 23 գյուղերի հովվական կենտրոնը: Գյուղը հարուստ է նաև պատմական հուշարձաններով: Նրա հյուսիսային բարձունքներում մինչ օրս էլ պահպանված են միջնադա­րում կառուցված հայկական եկեղեցու գերեզմանատան և պարսպի փլատակները:

Եկեղեցու կառուցում. Սկզբնապես փայտաշեն Բարալեթի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին կառուցվել է դեռևս 1855 թվականին, գյուղի հայ բնակչության միջոցներով[2]: Ընդհանուր առմամբ եկեղեցին հայտնի է երկու անուններով` Սուրբ Խաչ և Սուրբ Աստվածածին: Սուրբ Խաչ անվամբ հիշատակվում է մինչև 1840-ական թվականները[3], որից հետո` Սուրբ Աստվածածին անվամբ: Իր հերթին Սուրբ Աստվածածին անվամբ հին եկեղեցու տեղում 1869 թվականին կառուցվել է համանուն նոր եկեղեցին[4]: Պահպանվել է նաև այդ փաստող շինարարական արձանագրությունը[5]: Եկեղեցու հարավային կողմում տարածվում է գերեզմանոցը: Պահպանված տապանաքարերից2 baraleti-surb astvatsatsin-1 հնագույնները թվագրվում են 19-րդ դարի առաջին կեսով[6]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցին կառուցված է տուֆից: Պատկանում է երկթեք սրահի տիպին: Արտաքին չափեսրն են 18,00x9,86 մ: Եկեղեցին շրջափակված է պարսպով[7]: Ճակատամասերը զարդանախշված չեն: Պատերի և տանիքի միջև տեղադրված են դեկորատիվ քիվեր: Հարավային և հյուսիսային պատերին բացված են քառանկյուն պատուհաններ: Արևմտյան պատին բացված է միակ քանդակազարդ մուտքը, որի վերևում հայերեն գրություն է արված: Տանիքը երկթեք է և երեսապատված է թիթեղով: Ներքին տարածքում պատերը սվաղած և ներկած են: Արևմտյան ճակտոնի գագաթին ութ սյուներով զանգակատունն է: Խորանը արևելյան մասում է` իր աջ և ձախ կողմերում կառուցված ավանդատներով: Հյուսիսային պատին մկրտության ավազանն է: Առաստաղը երեսապատված է պլաստիկ մոդուլներով, իսկ ներսից կորաձև է[8]:

Ծխատեր քահանաներ. 1850-ական թվականներին եկեղեցում քահանայագործել է Կարապետ քահ. Տեր-Մարտիրոսյանը[9], 1860-ական թվականներին` Հակոբ քահ. Տեր-Կարապետյանը[10], 1870-80-ական թվականներին` Կարապետ քահ. Տեր-Կարապետյանը[11], 1900-ական թվականներին` Ենովք քահ. Սեֆերյանը[12]:

Դպրոց. 1860-1870-ական թվականներին գյուղում գործել է եկեղեցա-ծխական դպրոց, որը 1880-ական թվականներին պետական դպրոցի բացման պատճառով փակվել է: 1895 թվականին 2 baraleti-surb astvatsatsin-2գյուղում բացվել է նաև գրադարան-ընթերցարան[13]:

Եկեղեցու վերականգնում և վերաօծում. 1930-ական թվականներին եկեղեցին փակվել և օգտագործվել է՝ իբրև հացահատիկի պահեստ: Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու անմխիթար և քայքայված վիճակը տարինե­րով հանգիստ չէր տալիս տեղի հայությանը: Ի վերջո, 2004 թվականին, բարալեթցիների նախա­ձեռնությամբ, Ռուսաստանում և Հայաստանում ապրող գյուղի նախկին բնակիչների նվիրատվությունների շնորհիվ, եկեղեցին ամբողջությամբ վերանորոգվեց, բարեկարգ­վեց և պարսպապատվեց:

2005 թվականի նոյեմբերի 20-ին, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Տ. Վագգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի, վերաօծվեց Ախալքալաքի շրջանի Բարալեթ գյուղի Սուրբ Աստվածածին հայկական եկեղեցին:

Սրբազան Հայրը Առաքելական մեր Սուրբ Եկեղեցու կանոնների համաձայն կատարեց վերաօծման կարգը, Օրհնության Գիր հանձնեց գլխավոր նվիրատուներին, որին հաջորդեց Սբ Պատարագի արարողությունը[14]:

Եկեղեցու բակում Պետրոսյան գերդաստանի կողմից տեղադրվել է Սուրբ Աստվածածնին նվիրված խաչքար: Տարածքում պահպանվում են նաև տարբեր ժամանակաշրջանների հայկական ծաղկած խաչով տապանաքարեր[15]:

 

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1]Ս. Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 102:

[2]«Էջմիածին», 2005, Ժ-ԺԱ, էջ 157:

[3]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4-ի շրջ.:

[4]«Նոր-Դար», 1895, N 150, էջ 3:

[5]Ս. Կարապետյան, նույն տեղում, էջ 105:

[6]Ս. Կարապետյան, նույն տեղում, էջ 105-106:

[7]Ս. Կարապետյան, նույն տեղում:

[8]Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն:

   Վիրահայոց թեմ:

[9]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 888, թ. 2:

[10]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 869, թ. 2:

[11]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 873, թ. 2; գ. 906, թ. 3:

[12]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 878, թ. 2:

[13] «Մուրճ», 1896, N 12, էջ 1642:

[14]«Էջմիածին», 2005, Ժ-ԺԱ, էջ 156:

[15]Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն:

   Վիրահայոց թեմ:

ԲԵԺԱՆՈ - ՍՈՒՐԲ ՄԻՆԱՍ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 19-ՐԴ ԴԱՐԻ ԱՌԱՋԻՆ ԿԵՍԻՆ:

2 bezhano-surb minasis eklesiaԲեժանոն (Ջանճղա (Ճանճղա), հայաբնակ գյուղ է Ախալքալաքի շրջանում: Հայտնի է, որ մինչև նոր եկեղեցու կառուցումը, գյուղի բնակիչները եկեղեցական ծիսաարարողությունները կատարել են «Կարմիր ժամ» կոչվող եկեղեցում, որը կառուցված էր կարմրագույն սրբատաշ քարից: Առ այսօր եկեղեցին իր կանգուն մնացած պատերով ծառայում է որպես ուխտատեղի: Ներկայիս գործող եկեղեցին կրում է Սուրբ Մինաս Եգիպտացու անունը, ում մասին, ի դեպ, խոսվում է «Վարք Սրբոց» գրքում[1]:

Եկեղեցու կառուցում. Բեժանոյի Սուրբ Մինաս միանավ բազիլիկ եկեղեցին կառուցվել է 1830-ական թվականներին: Համաձայն Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի եկեղեցիների 1840 թվականի տեղեկագրի` եկեղեցու ծխականների թիվը եղել է մոտ 196[2]: 1840-ական թվականներին եկեղեցին դեռևս փայտաշեն էր[3]: 1899 թվականին եկեղեցին վնասվել էերկրաշարժից, սակայն 1906 թվականինհիմնովինվերակառուցվել է: Այդ է վկայում եկեղեցուհարավայինմուտքիցվերեղածարձանագրությունը[4]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցին կառուցված է մոխրագույն տուֆից: Պատկանում է սրահի տիպին: Ընդհանուր չափսերն են 18,72x10,64 մ: Հարավային և հյուսիսային պատերին բացված են կիսաշրջանաձև պատուհաններ: Երկու մուտքերը բացված են հարավային և արևմտյան կողմերից: Հարավային մուտքի վերևում խաչքար է քանդակված, իսկ արևմտյան մուտքի վերևում` 1 առաջինը bezhano-surb minasis eklesia-խաչաձև քանդակ: Մուտքի աջ կողմում քառատող հայերեն գրություն է արված. ՍՈՒՐԲ ՄԻՆԱՍ ԵԿԵՂԵՑԻ 1906 Թ. | ՎԵՐԱԿԱՌՈՒՑՎԵՑ 2007 Թ.-ԻՆ | ԲԱՐԵՐԱՐՆԵՐ ՎԱՍԻԼ ԵՎ ՎԻԿՏՈՐ | ՍԱՐԳՍՅԱՆ ԵՂԲԱՅՐՆԵՐ: Տանիքի արևմտյան մասում զանգակատունն է: Եկեղեցու կոր տանիքը երեսապատված է թիթեղով: Առաստաղը կամարաձև է: Ներքին տարածքում պատերը սվաղած են և ներկած: Արևելյան մասում կառուցված է խորանը, որի աջ և ձախ կողմերում ավանդատներն են: Հյուսիսային պատին տեղակայված է մկրտության ավազանը[5]:

Ծխատեր քահանաներ. Սուրբ Մինաս Եկեղեցու քահանաներից են եղելԳրիգոր քհն. Տեր-Քերոբյանցը[6], Գրիգոր քհն. Սարգսյանը, Հակոբ քհն. Քերոբյանցը[7], ովքեր քահանայագործել են 1860-1870-ական թվականներին:

Դպրոց. Գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցի վերաբերյալ հիշատակություն կա 1860-ական թվականների արխիվային վավերագրերում: Մասնավորապես, 1869 թվականի Վրաստանի և Իմերեթի թեմի դպրոցների տեղեկագրի համաձայն, այն հիմնադրվել է 1863 թվականին տեղի հասարակության միջոցներով: Տվյալ պահին աշակերտների թիվը եղել է 54[8] (1865 թ.-ին` 47 էր)[9]:

Եկեղեցին 21-րդ դարում. Եկեղեցու վերանորոգչական հետագա աշխատանքներ իրականացվել են միայն 2006-2007 թվականներին: Եկեղեցին վերանորոգվել է ծագումով նույն գյուղից Վասիլ և Վանիկ Սարգսյան եղբայրների նյութական օժանդակությամբ:2007 թվականի օգոստոսի 17-ին Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Տ. Վազգեն եպիկոպոս Միրզախանյանի ձեռամբ և մասնակցությամբ Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Տ. Բաբգէն աբեղա Սալբիյանի` վերաօծվեց Բեժանո գյուղի Սուրբ Մինաս եկեղեցին[10]: Անդրանիկ Սուրբ Պատարագը մատուցվեց Ախալքալաքի շրջանի հայության հոգևոր հովիվ Տ. Սամվել քահանա Թորոսյանի ձեռամբ: Առաջնորդ Սրբազան Հայրը գնահատանքի և օրհնության իր խոսքն ուղղեց եկեղեցու վերականգնման գործում զգալի ներդրում կատարած Սարգսյանների ընտանիքին և շինարարներին՝ նրանց փոխանցելով առաջնորդական Օրհնության գիր և հուշանվերներ[11]:

Բեժանո գյուղից 0.5 կմ արևելք պահպանվել են նաև «Կաթնաղբյուրի ժամ» կոչված եկեղեցու ավերակները: Ըստ ճարտարապետական առանձնահատկությունների, եկեղեցու կառույցը բնորոշ է ԺԲ-ԺԳ դարերին: Գյուղի հարավ-արևելյան կողմում պահպանվել են սրբատաշ քարով կառուցված մեկ այլ` «Վանք» անվամբ եկեղեցու հիմնապատերը: Գյուղում կան նաև այլ սրբություններ, որոնք պահպանվում են գյուղացիների տանը[12]:

 

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1] «Նորաշեն», 2007, /4/(10), էջ 6:

[2]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ.4-ի շրջ.:

[3] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3802 (1), թ. 63-ի շրջ.-64:

[4] Ս. Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 113:

[5]Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն: Վիրահայոց թեմ:

[6]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 944, թ. 2; գ. 947, թ. 2

[7]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 953, թ. 2; 4:

[8]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3977, թ. 55-ի շրջ.-56:

[9]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 2-ի շրջ.:

[10]«Էջմիածին», 2007, Ը, էջ 144:

[11]Վիրահայոց Թեմի մամլո դիվան, «Էջմիածին», 2007, Ը, էջ 144:

[12] Ս. Կարապետյան, նույն տեղում:

ԲՈՒՂԱՇԵՆ - ՍՈՒՐԲ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 19-ՐԴ ԴԱՐԻ ԱՌԱՋԻՆ ԿԵՍԻՆ:

1 bughasheni-surb harutyunԵկեղեցու հիմնադրում. 1830 թվականին Կարնո գավառի Տանձուտ և Բռնակապան գյուղերի հայ բնակիչները վերաբնակեցվել են Բուղաշենում: Այդ տարիներին էլ ժողովրդի միջոցներով գյուղում կառուցվել է փայտաշեն, ապա՝ քարաշեն, փայտածածկ եկեղեցի: Եկեղեցին օծվել է Սուրբ Հարություն անվամբ: 1840 թվականի դրությամբ եկեղեցու ծխականների թիվը եղել է 111[1]: 1840-ական թվականներին այն դեռևս փայտաշեն էր,[2] 1880-ական թվականներին` քարաշեն, փայտածածկ[3]: 1899 թվականին եկեղեցին ավերվել է երկրաշարժից, հիմնովին վերանորոգվել՝ 1909 թվականին: Պահպանվել է նաև վերանորոգումը փաստող շինարարական արձանագրությունը[4]:Եկեղեցին վերանորոգումից հետո գործել է մինչև 1930-ական թվականները: Խորհրդային տարիներին այն փակվել և վերածվել է պահեստի, իսկ քահանան՝ աքսորվել[5]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցին կառուցված է մոխրագույն տուֆից: Պատկանում էերկթեք սրահի տիպին: Ընդհանուր չափսերն են 15,93x10,14 մ: 2 bughasheni-surb harutiunis eklesiaԱրևմտյան ճակատը կառուցված է սրբատաշ քարով: Նույն կողմի ճակտոնին կանգուն է վեց սյուների վրա հենված սրածայր վեղարով զանգակատունը[6]:Եկեղեցու ճակատամասերը զարդանախշած չեն: Պատուհանները բացված են հարավային և հյուսիսային պատերին: Մուտքը բացված է արևմտյան պատին: Մուտքի վերևում հայերեն լեզվով արձանագրություն կա: Երկթեք տանիքը երեսապատված է թիթեղով: Ներքին տարածքում պատերը սվաղած են և ներկած: Արևելյան մասում խորանն է, որի աջ և ձախ կողմերում ավանդատներն են: Հյուսիսային պատին մկրտության ավազանն է: Առաստաղը երեսապատած է պլաստիկ մոդուլներով[7]:

Ծխատերքահանաներ. Բուղաշեն գյուղի Սուրբ Հարություն եկեղեցու քահանաներից են եղել Մարտիրոս Սաղաթելյանը[8], Մինաս քահ. Մկրտչյանը[9], Գալուստ քահ. 3 եթե հարմար է կամ որպես 2 -րդ խորանի մասը bughasheni-surb harutyunՊալյանցը[10], ովքեր քահանայագործել են 1830-1880-ական թվականներին:

Դպրոց. Գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցի վերաբերյալ հիշատակությունների կարելի է հանդիպել 1860-ական թվականներին վերաբերող փաստաթղթերում: Մասնավորապես, Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի դպրոցների 1869 թվականի տեղեկագրի համաձայն՝ Բուղաշեն գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցը տվյալ պահին ունեցել է 28 աշակերտ: Այն հիմնադրվել է տեղի հասարակության միջոցներով, 1864 թվականին[11]:

Եկեղեցու վերաօծում. 2009 թվականի օգոստոսի 8-ին, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Տ. Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի և մասնակցությամբ Սամցխե- Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Տ. Բաբգէն աբղ. Սալբիյանի՝ վերաօծվեց Ախալքալաքի շրջանի Բուղաշեն գյուղի Սուրբ Հարություն եկեղեցին, որին հաջորդեց անդրանիկ պատարագի մատուցումը: Սուրբ Հարություն եկեղեցին վերանորոգվել և տարածքը բարեկարգվել է ծնունդով բուղաշենցի, ռուսաստանաբնակ Խաչատուր Եղոյանի միջոցներով[12]
 

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4-ի շրջ.:

[2]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3802(1), թ. 63-ի շրջ.-64:

[3]«Արձագանք», 1885, N 3, էջ43:

[4]Ս. Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 126:

[5]Վիրահայոցթեմիմամլոդիվանըwww.aysor.am/am/news/2009/08/13/churchsacr/49626

[6]Ս. Կարապետյան, նույն տեղում:

[7]Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն:

Վիրահայոց թեմ:

[8]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 457, թ. 50:

[9]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 1031, թ. 2:

[10]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 1044, թ. 2:

[11]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3977, թ. 55-իշրջ.-56:

[12]Վիրահայոցթեմիմամլոդիվանըwww.aysor.am/am/news/2009/08/13/churchsacr/49626

ԳՈՒՄԲՈՒՐԴՈ - ՍՈՒՐԲ ԽԱՉ ԵԿ¬ԵՂԵՑԻ, ԿԱՌՈՒՑՎԵԼ Է 2017 ԹՎԱԿԱՆԻՆ:

IMG 2468Եկեղեցու կառուցում. Գումբուրդո գյուղի արևմտյան եզրին` դեպի Կուր գետը նայող զառիթափ բարձունքի վրա,[1] «Խաչի Դուրան» տեղանքում է գտնվում Սուրբ Խաչ եկեղեցին: Եկեղեցին կառուցվել է 2011 թվականին, Գումբուրդոյի բարեպաշտ հայորդիներ Խաչատուր և Սայաթ Սահարյանների նախաձեռնությամբ և բարերարությամբ: 2017 թվականի ապրիլի 22-ին Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի ձեռամբ և Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ հոգեշնորհ Տեր Բաբգէն վարդապետ Սալբիյանի մասնակցությամբ, սրբալույս մյուռոնով օծվեց նորակառույց IMG 2471Սուրբ Խաչ եկեղեցին: Անդրանիկ Սուրբ Պատարագը մատուցվեց Սամցխե-Ջավախքի Ախալքալաքի և մերձակա գյուղերի հոգևոր հովիվ Արժանապատիվ Տեր Տաթև քահանա Մարուքյանի կողմից:

Ճարտարապետությունը.Եկեղեցին կառուցված է կարմիր տուֆից: Ընդհանուր չափսերն են 6x9,5մ: Պատկանում է խաչաձև-գմբեթավոր տիպին: Ճակատամասերը զարդանախշած չեն: Պատերի և տանիքի միացման տեղերում առկա են քիվեր: Մուտքն արևմտյան կողմից է, որի վերևում հայերեն քառատող գրություն է արված: Գյուբորդո 1Տանիքի արևմտյան մասում՝ 6 սյուների վրա, կառուցված է զանգակատունը: Գմբեթը կազմված է ութ նիստերից, որտեղ բացված են 4 պատուհաններ: Եկեղեցու ծածկը երեսապատված է տուֆի սալիկներով: Շինության արևելյան մասում՝ չորս աստիճան բարձրության վրա, կառուցված է խորանը, իսկ հյուսիսային պատին տեղակայված է մկրտության ավազանը[2]:

Ժողովրդական ավանդություն. «Խաչի Դուրան» տեղանքում կառուցված նոր եկեղեցու շնորհիվ գումբուրդոցիները հնարավորություն ունեցան Սուրբ Զատկի ավանդական տոնակատարությունն արդեն հավուր պատշաճի նշելու՝ հոգևոր կանոններով և ծիսական համապատասխան արարողություններով: Գումբուրդո գյուղում իրականացվող այս ծիսական արարողակարգը տարածաշրջանում եզակի է իր բնույթով և հավատավոր ժողովրդի համընդհանուր մասնակցության առումով:

 

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1]«Էջմիածին», 2001, (Ժ-ԺԱ), էջ135:

[2]Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն: Վիրահայոց թեմ:

 

ԴԱԴԵՇ - ՍՈՒՐԲ ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ, 1867 ԹՎԱԿԱՆԻՆ ՀԻՆ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ՀԱՐԱՎԱՅԻՆ ԿՈՂՄՈՒՄ ԿԱՌՈՒՑՎԵԼ Է ՆՈՐ ՀԱՄԱՆՈՒՆ ԵԿԵՂԵՑԻՆ, ՀԻՄՆՈՎԻՆ ՎԵՐԱՆՈՐՈԳՎԵԼ 2015Թ.:

2 dasdeshi-surb astvatsatsinis eklesiaԴադեշ գյուղը գտնվում է Ախալքալաքից 13 կմ հարավ-արևմուտք: Գյուղի բնակիչների նախնիներն այստեղ հաստատվել են 1830 թվականի կեսերին, Էրզրումի նահանգի Աշկալա գյուղից, Մուշից, Կարսից: Գյուղում պահպանված ուշագրավ կառույցներից է Սուրբ Աստվածածին հին եկեղեցին[1]։

Եկեղեցու հիմնադրում. Դադեշ գյուղում եղել են Սուրբ Աստվածածին անվամբ հին և նոր եկեղեցիներ: Հին եկեղեցին հիմնադրվել է 10-11-րդ դարերում: 19-րդ դարում գյուղում վերաբնակեցված հայերը նախ նորոգել են հին կիսախարխուլ եկեղեցին, ապա 1848 թվականին եկեղեցու օծման խնդրանքով դիմել են Ախալցխայի Հոգևոր կառավարությանը[2]: 1867-1868 թվականներին հին եկեղեցու հարավային կողմում կառուցվել է նոր համանուն եկեղեցին[3]: 1885 թվականի դրությամբ եկեղեցին քարաշեն էր, փայտածածկ[4]: Գյուղի բնակիչների վկայությամբ նոր եկեղեցին եղել է գմբեթավոր, որն էլ հետագայում փլուզվել է:

Ճարտարապետություն. Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին կառուցված է խառը տեսակի տուֆից և պատկանում է գմբեթավոր սրահի տիպին: Ընդհանուր չափսերն են 19,47x10,6մ: Շինարարության ժամանակ որպես կապակցանյութ գործածվել է կիրը, ինչը պարզորոշ երևում է շինության ճակատամասերին: Հյուսիսային և հարավային պատերին բացված են ուղղանկյուն պատուհաններ: Հյուսիսային պատին կից պահպանվել է միջնադարյան հին եկեղեցուց մի հատված: Եկեղեցու մուտքը արևմտյան կողմից է: Տանիքի 1 dadeshi-surb astvatsatsinարևմտյան մասում է գտնվում զանգակատունը, իսկ տանիքի կենտրոնական մասում կանգնած է ութանիստ գմբեթը: Գմբեթի նիստերին բացված են ուղղանկյուն պատուհաններ: Ներքին տարածքը երեք սյուներով բաժանված է խոյակների: Արևելյան մասում է գտնվում քանդակազարդ Սբ. Խորանը՝ իր աջ և ձախ ավանդատներով: Մկրտության ավազանը հյուսիսային պատի մեջ է[5]:

Ծխատերքահանաներ. Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու քահանաներից են եղել Մարտիրոս քահ. Մահտեսի Հովսեփյանը, Կարապետ քահ. Տեր-Գաբրիելյանցը[6], Զաքարիա վարդապետ Զաղունեանցը[7], ովքեր քահանայագործել են 1850-1880-ական թվականներին:

Դպրոց. 1869 թվականի Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի դպրոցական տեղեկագրի համաձայն` Դադեշ գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցը հիմնադրվել է գյուղի հասարակության միջոցներով 1864 թվականին: Տվյալ պահին ունեցել է 20 սովորող, 1 ուսուցիչ[8]:

Եկեղեցու վերաօծում.Դադեշ գյուղի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին խորհրդային տարիներից ի վեր չի գործել: Եկեղեցու վերակառուցման ու բարեկարգման աշխատանքները սկսվել են 2014 թվականին, ավարտվել` 2017 թվականին: 2017 թվականի հունիսի 10-ին, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի և մասնակցությամբ Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Հոգեշնորհ Տեր Բաբգէն վարդապետ Սալբիյանի, կատարվեց վերակառուցման ընթացքի մեջ գտնվող Սուրբ Աստվածածին հին եկեղեցու գմբեթի և զանգակատան խաչերի ու զանգի օծման արարողությունը։ 2017 թվականի սեպտեմբերին 16-ին՝ իր առաջին օծումից տասնամյակներ անց, հիմնովին վերակառուցված Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին վերաօծվեց Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի ձեռամբ և Սամցխե-Ջավախքի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Հոգեշնորհ Տեր Բաբգէն վարդապետ Սալբիյանի մասնակցությամբ: Եկեղեցին վերականգնվել է ռուսաստանաբնակ Լյուդվիգ Թումասյանի ընտանիքի և Ռուսաստանի Դաշնությունից նրանց աջակցող հարազատների և ընկերների բարերարությամբ: Սուրբ Աստվածածին եկեղեցում անդրանիկ Սուրբ և Անմահ Պատարագը մատուցեց Արժանապատիվ Տեր Տաթև քահանա Մարուքյանը: Հավարտ Սուրբ Պատարագի կատարվեց առաջին մկրտությունը[9]:

 

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1] Ս. Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 153:

[2]Տես նույն տեղում:

[3]ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 5094, թ. 1 և շրջ.:

[4]«Արձագանք», 1885, N 3,էջ 41:

[5]Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն: Վիրահայոց թեմ:

[6] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 16-ի շրջ.; ց. 2, գ. 5488, թ. 2; գ. 5503, թ. 3:

[7]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 5473, թ. 2:

[8]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3977, թ. 53 շ.-54:

[9]Վիրահայոց Թեմի Մամլո Դիվան:http://armenianchurch.ge/hy/news/34-news/1395-yekeghecu-ocum:

ԴԻԼԻՍԿԱ - ՍՈՒՐԲ ՍԱՐԳԻՍ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 1830-ԱԿԱՆ ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻՆ:

3 diliska surb sargisԴիլիսկան Ջավախքի բազմամարդ գյուղերից մեկն է: Գյուղում պահպանված հնագիտական հուշարձանները վկայում են, որ Դիլիսկան բնակեցված է եղել վաղնջական ժամանակներից: Վերջինս Ջավախքի այն սակավաթիվ գյուղերից է, որը 1830 թվականին Կարնո հայտնի գաղթի ժամանակ ուներ տեղաբնիկ հայ բնակչություն[1]:

Եկեղեցու հիմնադրում. Ախալքալաքի Դիլիսկա գյուղի Սուրբ Սարգիս եկեղեցին հիշատակված է Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի 1840 թվականի եկեղեցիների տեղեկագրում, համաձայն որի եկեղեցու ծխականների թիվը տվյալ պահին եղել է 499[2]: Նոր եկեղեցին կառուցվել է 1870-ական թվականների սկզբին[3]: 1885 թվականին եկեղեցին քարաշեն էր, փայտածածկ: Այն ունեցել է նաև Գրիգոր վարդապետի ձեռքով գրված ձեռագիր Ավետարան[4]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցին կառուցված է անմշակ քարով, կրաշաղախով, պատկանում է միանավ դահլիճի տիպին: Բացառություն է կազմում արևմտյան ճակատը, որը կառուցված է սրբատաշ քարից: Պատերին ներքուստ ագուցված են 15-16-րդ դարերի խաչքարեր: Եկեղեցու արտաքին չափսերն են 19,68x12 մ: 2diliska surb sargisԱրևմտյան ճակտոնի գագաթին վեց սյունով զանգակատունն է[5]: Մուտքը արևմտյան կողմից է: Վերջինիս ճակատային մասից բացված է կիսաշրջանաձև պատուհան: Ծածկը կորաձև է: Նախկինում եղել է փայտաշեն, իսկ այժմ երեսապատված է թիթեղով: Ներքին տարածքը չորս զույգ փայտե սյուներով բաժանված է եղել երեք նավերի, այժմ՝ առանց որևէ օժանդակ սյան մեկ մեծ սրահ է: Սուրբ Խորանը կառուցված է արևելյան մասում՝ իր աջ և ձախ ավանդատներով: Հյուսիսային պատին մկրտության ավազանն է[6]:

Ծխատեր քահանաներ. 1830-40-ական թվականներին Սուրբ Սարգիս եկեղեցում քահանայագործել է Տեր-Հովհաննես քահ. Տեր-Սարգսյանը: Դպիրներն են եղել Հովհաննես Տեր-Բարսեղյանը, Ալեքսանդր Վարդանյանը, Տոնական Համբարյանը[7]:

Դպրոց. 1837 թվականին գյուղում հիմնվել է խալֆայական կարգի առաջին դպրոցը[8]: 1869 թվականի Վրաստանի և Իմերեթի թեմի դպրոցական տեղեկագրի համաձայն` Դիլիսկա գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցը հիմնադրվել է 1864 թվականին գյուղի հասարակության միջոցներով: 1869 թվականի դրությամբ ունեցել է 70 սովորող, մեկ ուսուցիչ[9]: Դպրոցը գործել է մինչև 1885 թվականը: Հետագայում գյուղում բացվել է ռուսական պետական դպրոց, որը գործել է մինչև 1918 թվականի[10]:

Եկեղեցին խորհրդային և հետխորհրդային տարիներին. Ինչպես բազմաթիվ եկեղեցիներ, Դիլիսկա գյուղի Սուրբ Սարգիս եկեղեցին ևս Խորհրդային տարիներին հայտնվում է տնտեսական 1 diliska surb sargisնշանակության շինության կարգավիճակում: Այդ տարիներին, եկեղեցին չծառայելով իր նպատակին, խոնավության ու անբարեկարգության պատճառով, աստիճանաբար հայտնվում է անմխիթար վիճակում: Սակայն հետագայում եկեղեցին և հարակից տարածքը ամբողջությամբ վերանորոգվում ու բարեկարգվում են ծնունդով Դիլիսկայից Սամվել Նահատակյանի նյութական աջակցությամբ ու բարերարութ­յամբ[11]:

Եկեղեցու վերաօծում. 2009 թվականի դեկտեմբերի 9-ին, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Տ. Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի և մասնակցությամբ Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Տ. Բաբգէն աբեղա Սալբիյանի, վերաօծվեց Ախալքալաքի շրջանի Դիլիսկա գյուղի Սուրբ Սարգիս եկեղեցին: Եկեղեցու վերաօծման ընթացքում կատարվեց տաճարի օրհնություն, ապա վերաօծվեցին տասնվեց սյուները, մկրտության ավազանը, սրբապատկերները և խաչքարերը: Այնուհետեւ մատուցվեց անդրանիկ Սուրբ Պատարագը[12]:

Ջավախքում Սուրբ Սարգսի տոնը բացառիկ եկեղեցական տոներից է, որը տասնյակ հազարավոր երիտասարդների համախմբում է հայ եկեղեցու շուրջ: Ընդունված ավանդույթի համաձայն՝ այդ օրը երիտասարդները հեռու և մոտիկ գյուղերից ու բնակավայրերից, ուղևորվում են դեպի Ախալքալաքի շրջանի Դիլիսկա գյուղի Սուրբ Սարգիս եկեղեցին[13]:

Եկեղեցին այսօր էլ իր ակտիվ գործունեությունն է ծավալում: Ծագումով դիլիսկացի, այժմ ռուսաստանաբնակ Նաիրի Նահատակյանի բարերարությամբ, 2017 թվականին կրկին վերանորոգվեց Սուրբ Սարգիս եկեղեցին: Եկեղեցին ավելի շքեղ տեսք ստացավ՝ որմնանկարներով զարդանախշված խորանով և մկրտության սուրբ ավազանով: 2017 թվականի դեկտեմբերի 9-ին վերանորգված եկեղեցու բակում կատարվեց հայոց Ցեղասպանության սրբադասված զոհերի հիշատակին և անհայտ զինվորին նվիրված խաչքարերի օծման արարողություն: Եկեղեցու և հիշատակի խաչքարերի օրհնության կարգը կատարվեց Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի ձեռամբ և հոգևոր դասի մասնակցությամբ[14]:

 

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1]«Էջմիածին», 2009, ԺԲ, էջ 134:

[2]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4-ի շրջ.:

[3]«Մշակ», 1876, N 21, էջ 3:

[4]«Արձագանք», 1885, N 3, էջ 42:

[5]Ս. Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 159-160:

[6]Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն: Վիրահայոց թեմ:

[7]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 457, թ. 60-իշրջ.:

[8]Ս. Կարապետյան, նույն տեղում, էջ 159:

[9]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3977, թթ. 54-55:

[10]Ս. Կարապետյան, նույն տեղում:

[12]«Էջմիածին», նույն տեղում:

[13]http://armtimes.com/hy/article/126956: Վիրահայոց Թեմի Մամլո Դիվան:

[14] http://armenianchurch.ge/hy/lurer/34-news/1510-khachqar-diliska: Վիրահայոց Թեմի Մամլո Դիվան:

ԶԱԿ - ՍՈՒՐԲ ՄԻՆԱՍ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 19-ՐԴ ԴԱՐԻ ԱՌԱՋԻՆ ԿԵՍԻՆ:

2 axalqalaqi-zakvi-surb minasis eklesiaԵկեղեցու հիմնադրում. Զակը Ախալքալաքի շրջանի հայաբնակ գյուղերից է, որը գտնվում է «Կարմիր» կոչվող բլրի լանջին: Զակ գյուղի Սուրբ Մինաս եկեղեցին հիմնադրվել է 19-րդ դարի 30-ական թվականներին: Գյուղի եկեղեցու վերաբերյալ հիշատակության կարելի է հանդիպել 1839-1840 թվականների Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի հոգևորականների և եկեղեցիների տեղեկագրում[1]: 1866 թվականի դրությամբ եկեղեցին փայտաշեն էր[2], 1885 թվականին` քարաշեն, փայտածածկ[3]: Հին եկեղեցու տեղում նորը կառուցելու ուղղությամբ քայլեր ձեռնարկվեցին դեռևս 1885 թվականին, սակայն գործը ձգձվեց մինչև 1890-ական թվականները: Մասնավորապես 1893 թվականին սկսված շինարարական աշխատանքները կիսատ են մնում թույլտվության հետ կապված խնդիրների առաջացման պատճառով: 1895 թվականին թույլտվություն ստանալու խնդրանքով գյուղի բնակիչները խնդրագրով դիմում են Մկրտիչ կաթողիկոսի միջնորդությանը[4]: Նոր եկեղեցու կառուցման թույլտվությունը տրվեց միայն 1905 թվականին[5] և ավարտվում է 1909 թվականին: Հանդիսավոր օծումը տեղի ունեցավ 1911 թվականի ապրիլի 29-ին[6]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցին կառուցված է բազալտից և պատկանում է բազիլիկ ճարտարապետական տիպին: Ընդհանուր չափսերն են 17,17x10,6 մ: Եկեղեցու հարավային, հյուսիսային և արևմտյան պատերին բացված են կիսաշրջանաձև պատուհաններ: Եկեղեցին ունի երկու մուտք՝ հարավային և արևմտյան կողմերից: Արևմտյան կողմից աջ և ձախ պատերին կան երկու ելուստ, որոնց վրա հենվում է դեկորատիվ կամարը: Մուտքի վերևում տուֆ քարից խաչ է քանդակած: Տանիքի արևմտյան մասում երկհարկ զանգակատունն է, իսկ երկթեք տանիքը երեսապատված է թիթեղով: Ներքին տարածքում պատերը սվաղած են և ներկած: Արևելյան մասում է տեղակայված Սուրբ Խորանը՝ աջ և ձախ կողմերում գտնվող ավանդատներով: Հյուսիսային պատին տեղակայված է մկրտության ավազանը: Առաստաղը երեսապատած է փայտե վահանակներով[7]:1 zakvi-surb minasis eklesia

Ծխատեր քահանաներ. 1830-40-ական թվականներին Սուրբ Մինաս եկեղեցում քահանայագործել է Տեր-Կարապետ քահ. Դավթյանը, դպիրներն են եղել Հակոբ Տեր-Կարապետյանը, Մարտիրոս Մկրտչյանը[8]:

Դպրոց. Համաձայն Վրաստանի և Իմերեթի թեմի 1869 թվականի տեղեկագրի` Զակ գյուղի դպրոցը հիմնվել է 1864 թվականին գյուղի հասարակության միջոցներով: 1869 թվականին ուներ 36 սովորող, 1 ուսուցիչ[9]:

Գերեզմանատուն. Գյուղի հյուսիս-արևմտյան եզրին տարածվում է գերեզմանոցը, որտեղ ի թիվս այլ տապանաքարերի, պահպանվում է նաև ծխատեր քահանա Տեր-Իսահակի շիրմաքարը[10]:

Եկեղեցին խորհրդային և հետխորհրդային տարիներին. Խորհրդային տարիներին, մասնավորապես 1930-ական թվականներին, եկեղեցին փակվում և վերածվում հացահատիկի պահեստի: Հետխորհրդային տարիներին՝ 1990-ական թվականներին, համագյուղացի Շահեն Մարտիրոսյանի ջանքերով նախաձեռնվում են եկեղեցու մաքրման և բարեկարգման աշխատանքները: Հետագայում ռուսաստանաբնակ նախկին զակեցի Մնացական, Լևոն և Աշոտ Գասպարյան եղբայրների նյութական աջակցությամբ հիմնանորոգվում է Սուրբ Մինաս եկեղեցին և օրհնվում Շմավոն քհն. Սաղոյանի կողմից:

Եկեղեցու բակում զետեղված են Գասպարյան եղբայրների կողմից տեղադրված խաչքարեր՝ ի հիշատակ Հայոց ցեղասպանության սուրբ նահատակների և Հայոց Վերածննդի:

Սուրբ Մինաս եկեղեցու բակում են գտնվում եկեղեցու հիմնադիր քահանայի և նրա որդու՝ Տեր Մակար և Տեր Հակոբ քհն. Կարապետյանների տապանաքարերը[11]:

 

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 457, թ. 50:

[2]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 74-իշրջ.:

[3]«Արձագանք», 1885, N 3, էջ 43:

[4]ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 18, գ. 289, թ. 2 ևշրջ.:

[5]ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8949, թ. 7 ևշրջ.:

[6]ՀԱԱ, ֆ. 35, ց.1, գ. 682, թթ. 8-9:

[7]Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն: Վիրահայոց թեմ:

[8]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 457, նույնտեղում:

[9]ՀԱԱ, ֆ 53, ց. 1, գ. 3977, թ. 55-ի շրջ.-56:

[10]Ս. Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 173:

[11]Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն: Վիրահայոց թեմ:

ԼՈՄԱՏՈՒՐՑԽ - ՍՈՒՐԲ ԱՄԵՆԱՓՐԿԻՉ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՇՏԱԿՎՈՒՄ Է 1840-ԱԿԱՆՆՆԵՐԻՑ:

2 Եկեղեցու հիմնադրում. Ախալքալաքից 17 կմ հյուսիս գտնվող Լոմատուրցխ գյուղի Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցու վերաբերյալ ամենավաղ հիշատակությունները հաղորդում են Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի ֆոնդի արխիվային վավերագրերը: Այն հայտնի է Սուրբ Փրկիչ և Սբ. Ամենափրկիչ անուններով: Այսպես` 1857-1860-ական թվականների տեղեկագրում այն հիշատակվում է Սբ. Փրկիչ անվամբ[1], 1864-1867-ական թվականների մեկ այլ տեղեկագրում` Սբ. Ամենափրկիչ[2]: 19-րդ դարի 60-ական թվականներին եկեղեցին դեռևս փայտաշեն էր[3]: «Արձագանք» թերթի տվյալների համաձայն` 1885 թվականին այն արդեն քարաշեն էր, փայտածածկ[4]: 19-րդ դարի 90-ական թվականներին եկեղեցին վերանորոգման կարիք ուներ: Կառավարության հարուցած արգելքների պատճառով սկսված շինարարական աշխատանքներն ընթացել են դժվարություններով[5]: 20-րդ դարի սկզբին եկեղեցին դարձյալ վթարային վիճակում էր: 1905 թվականին աշխատանքներ են ծավալվում հիմնովին նոր եկեղեցի կառուցելու ուղղությամբ: Ըստ եկեղեցու պատին արված արձանագրության՝ շինարարական աշխատանքները սկսվել են 1906 թվականին[6]:

Գյուղի հյուսիս-արևմտյան եզրին տարածվում է գյուղի գերեզմանոցը:

Ճարտարապետություն. Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին կառուցված է տուֆից և պատկանում է երկթեք դահլիճի տիպին: Ընդհանուր չափսերն են 16,82x9,67 մ: Հարավային և հյուսիսային 1-2պատերին բացված են կամարակապ պատուհանները: Մուտքը հարավային կողմից է: Տանիքի արևմտյան մասում կառուցված է զանգակատունը՝ հենված 4 սյուների վրա: Երկթեք ծածկը երեսապատված է թիթեղով: Ներքին տարածքն իրենից ներկայացնում է մեկ մեծ դահլիճ, որտեղ ոչ մի բաժանող սյուն չկա: Պատերը սվաղած են և ներկած: Հյուսիսային մասում է գտնվում Սբ. Խորանն՝ աջ և ձախ կողմերի ավանդատներով: Հյուսիսային պատին տեղակայված է նաև մկրտության ավազանը: Կամարակապ առաստաղը երեսապատված է փայտե տախտակներով[7]:

Ծխատերքահանաներ. Սուրբ Փրկիչ եկեղեցու քահանաներից է եղել Ղուկաս քհն. Տեր-Բաղդասարյանը[8]:

Դպրոց. Լոմատուրցխ գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցը բացվել է 1863 թվականին տեղի բնակիչների միջոցներով: 1869 թվականի դրությամբ ունեցել է 20 սովորող[9]: Ուսուցիչներից է եղել Հովհաննես Տեր-Բաղդասարյանը[10]:

Եկեղեցու վերաօծում.Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին պատկանում է այն եկեղեցիների թվին, որը Խորհրդային Միության տարիներին իր գործառույթները կորցրեց և վերածվեց կոլտնտեսության պահեստի, ապա հարսանյաց և հոգեհացի արարողությունների սրահի, իսկ հետո մատնվեց անուշադրության:

2016 թվականին, նախկին լոմատուրցխեցի Սեդրակ և Արթուր Խաչատրյան եղբայրների նախաձեռնությամբ և բարեգործությամբ, կարճ ժամանակամիջոցում գյուղի շինարար երիտասարդների ակտիվ մասնակցությամբ և տեղացի Գևորգ Իրիցյանի համակարգմամբ իրականացվեցին եկեղեցու վերակառուցման աշխատանքները:

2017 թվականի հունիսի 11-ին, իր առաջին օծումից 111 տարի անց, գյուղի վերակառուցված Սուրբ Փրկիչ եկեղեցում տեղի ունեցավ վերաօծման հանդիսավոր արարողությունը:

Եկեղեցու վերաօծումը կատարվեց Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի ձեռամբ և Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Հոգեշնորհ Տեր Բաբգէն վարդապետ Սալբիյանի մասնակցությամբ: Դռնբացեքի արարողությունից հետո սրբասուրբ մյուռոնով օծվեցին Սուրբ Փրկիչ եկեղեցու Սուրբ Սեղանը, Մկրտության ավազանը և 16 սյուները: Վերակառուցված և վերաօծված եկեղեցում կատարվեց անդրանիկ Սուրբ և Անմահ Պատարագը: Սուրբ Պատարագն ավարտվեց Վիրահայոց թեմի Առաջնորդի Պահպանիչ աղոթքով:

Տոնական օրը գյուղի բնակչության համար ավարտվեց Սեդրակ և Արթուր Խաչատրյանների կողմից կազմակերպված հյուրասիրությամբ[11]:

 

Վիրահայոցթեմ 

Վրաստանի հայկականպատմամշակութայինժառանգությանուսումնասիրության կենտրոն



[1]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 40-ի շրջ.-41:

[2]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 56-ի շրջ.:

[3]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 74-ի շրջ.-75:

[4]«Արձագանք», 1885, N 3, էջ 43:

[5]ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8948, թ. 1 ևշրջ., 25-26:

[6]Ս. Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 214:

[7]Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն: Վիրահայոց թեմ:

[8]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 2707, թ. 2; գ. 2713, թ. 2:

[9]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3977, թ. 55-ի շրջ.-56:

[10]ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 15, գ. 52, թ. 43:

[11]http://armenianchurch.ge/hy/lurer/34-news/1347-ekghecu-ocum: Վիրահայոց թեմի մամլո դիվան:

ԽԱՆԴՈ - ՍՈՒՐԲ ԽԱՉ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 19-ՐԴ ԴԱՐԻ ԱՌԱՋԻՆ ԿԵՍԻՆ:

2 xando - surb xachis eklesiaԵկեղեցու հիմնադրում. ԽանդոգյուղըՍամցխե-ՋավախքիԱխալքալաքիշրջանիառավելմարդաշատգյու­ղերիցէ:Գյուղի Սուրբ Խաչ եկեղեցին կառուցվել է 19-րդ դարի 50-ական թվականներին: Եկեղեցու շինարարական աշխատանքները սկսվել են 1856 թվականին[1]:

Մինչ այդ գյուղում, գործել է 10-11-րդ դարերի ծխական՝ Սուրբ Աստվածածին անվամբ եկեղեցին[2], որը վերանորոգվել է ազգաբնակչության կողմից և մինչ օրս կանգուն է։

Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի 1839-1840 թվականների տեղեկագրերում պահպանված են հիշատակություններ Սուրբ Աստվածածին և Սբ. Խաչը անվամբեկեղեցիների մասին[3]: Սկսած 1857 թվականից գյուղի ծխական եկեղեցի է հիշատակվում միայն Սուրբ Խաչը[4]: 1866 թվականի դրությամբ եկեղեցին փայտաշեն էր[5], 1885 թվականին` քարաշեն[6]: Եկեղեցու հարավային կողմում տարածվում է գերեզմանատունը[7]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցին կառուցված է խառը տեսակի տուֆից և պատկանում է դահլիճի տիպին: Ընդհանուր չափսերն են 11,63x17,69 մ: Շինարարության ժամանակ որպես կապակցանյութ կիրառվել է կիրը: Արևմտյան պատը սվաղած է ցեմենտի լուծույթով: Մուտքը հարավային կողմից է: Մուտքի վերնամասում հայատառ գրությունով սալիկ կա: Տանիքը 1 xando surb xachերեսապատված է թիթեղով: Վերջինիս արևմտյան մասում կառուցված է զանգակատունը: Շինության արևելյան կողմում խորանն է[8]։

Ծխատերքահանաներ. 1839-1870-ական թվականներին գյուղի ծխական քահանա է հիշատակվում Տեր Վարդան Տեր-Ստեփանյանցը, դպիրներ`Թորոս Կյուրեղյանը, Հարություն Խաչատրյանը[9], 1880-ական թվականներին` Խաչատուր Տեր-Վարդանյանը[10]:

Դպրոց. Համաձայն Վրաստանի և Իմերեթի թեմի 1869 թվականի դպրոցների տեղեկագրի` գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցը հիմնադրվել է 1864 թվականին հասարակության միջոցներով: 1869 թվականի դրությամբ դպրոցն ունեցել է 60 սովորող, 1 ուսուցիչ[11]:

Եկեղեցու վերաօծում.2006 թվականի դրությամբ եկեղեցին կիսավեր էր և քայքայված: Սուրբ Խաչ կիսափուլ եկեղեցին հիմնովին նորոգվել և տարածքը բարե­կարգվել է ծնունդով Խանդո գյուղից Արկադի և Համբարձում Թորոսյանների բարերարութ­յամբ: Մինչ այդ, 2003 թվականին, Թորոսյաններն իրենց ընկերների հետ միասին վերանորոգել են նաև 10-11-րդդդ. հիմնադր­ված Սուրբ Աստվածածին (Ս. Մարկոս) եկեղեցին: Սուրբ Խաչ եկեղեցու վերաօծման արարողությունը Խանդո գյուղի համար դարձավ վերջին տասնամյակների մեծագույն իրադարձությունը: 2009 թվականի մայիսի 8-ին, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Տ. Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի և մասնակցությամբ Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդի և հոգևոր դասի, վերաօծվեց Խանդո գյուղի Սուրբ Խաչ եկեղեցին[12]:Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Տ. Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանը կատարեց վերաօծման հանդիսավոր կարգը, որին հաջորդեց անդրանիկ պատարագի արարողությունը: Հավարտ պատարագի եկեղեցու բակում տեղի ունեցավ մեծ տոնախմբություն և մա­տաղի օրհնություն[13]:

 

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1]ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 3436, թ.8:

[2]Ս. Կարաեպտյան. Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 217:

[3]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 457, թ. 49-ի շրջ.; գ. 3800, թ. 4-ի շրջ:

[4]ՀԱԱ, ֆ. 53,ց. 1, գ. 3830, թ. 42-ի շրջ.-43:

[5]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 74-ի շրջ.:

[6]«Արձագանք», 1885, N 3, էջ 43:

[7]Ս. Կարապետյան, նույն տեղում, էջ 220:

[8]Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն: Վիրահայոց թեմ:

[9]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 457, նույն տեղում; ց. 2, գ. 2772, թ. 2; գ. 2774, թ. 2:

[10]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 2797, թ. 3:

[11]ՀԱԱ, ֆ 53, ց. 1, գ. 3977, թ. 54-իշրջ.-55:

[12]«Էջմիածին», 2009 (Ե), էջ 142-143:

[13]Վիրահայոց Թեմի Մամլո Դիվան:

ԿԱՐԾԱԽ - ՍՈՒՐԲ ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԿԱՐԱՊԵՏ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 1830-ԱԿԱՆ ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻՆ:

2.2Եկեղեցու հիմնադրում և վերանորոգություններ. Ախալքալաքի շրջանի Կարծախ գյուղը հնամենի հայաբնակ գյուղերից է: Գյուղի Սուրբ Հովհաննես-Կարապետ եկեղեցին հիմնադրվել է 19-րդ դարի 30-ական թվականներին: Եկեղեցու մասին հիշատակվում է 1839-1840 թվականների Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի հոգևորականների և եկեղեցիների տեղեկագրում[1]:

1860 թվականին կարծախցիները նախատեսում էին վերանորոգել հին եկեղեցին, ապա պարսպապատել[2]: Սակայն հին եկեղեցին փոքր էր և չէր բավարարում մարդաշատ Կարծախին, ուստի 1880-ական թվականներին որոշում են նոր եկեղեցի կառուցել[3]: Ըստ պահպանված շինարարական արձանագրության` եկեղեցու շինարարությունն ավարտվել է 1894 թվականին[4], մեկ այլ տվյալի համաձայն` 1896 թվականին[5]: Ըստ վերջինիս` շինարարության կասեցման պատճառը միջոցների սղությունն էր: Ըստ ամենայնի եկեղեցու կառուցումն ավարտվել է 1896 թվականին, զանգակատան կառուցմամբ: Զանգերը նվիրել էր թիֆլիսեցի Բագրատ Ալիբեկյանը[6]: 1880-1896-ական թվականներին նախկին եկեղեցու տեղում կառուցված բազիլիկ տիպի զանգակատնով հոյակերտ տաճարի շինարարությանը իրենց մասնակցությունն են բերել այդ ժամանակաշրջանի թիֆլիսաբնակ անվանի հայ առևտրականները[7]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցին կառուցված է սև բազալտից: Բազիլիկ տիպի կառույց է: Եկեղեցու արտաքին չափսերն են 23.75x13.25 մ[8]: Այն ունի երկու մուտք` բացված հարավից և արևմուտքից: Արևմտյան մուտքին հայատառ գրություն կա, որի վերևում կարմիր տուֆից խաչաձև քանդակ է արված: Ճակատամասերին առկա են դեկորատիվ կամարներ, իսկ պատերին բացված են կամարակապ պատուհաններ: Արևմտյան պատին` վերին ձախ և աջ մասերում, առկա են կլոր որմնախորշեր: Արևմտյան ճակատամասին կառուցված է զանգակատունը: Տանիքը թեք է, երեսապատված` տուֆի սալիկներով: Ներքին տարածքում պատերը անմշակ են: Դահլիճը կամարակապ սյուներով բաժանված է երեք նավի: Շինության արևելյան մասում Սբ. Խորանն է՝ աջ և ձախ կողմերում ավանդատներով: Հյուսիսային պատին կառուցված է մկրտության ավազանը[9]: Եկեղեցու մուտքի արևմտյան ճակատին՝ զանգակատան ներքևի հատվածում, արված են շինարարական արձանագրություններ, որոնք առաջին անգամ հրատարակվել են Ս. Կարապետյանի կողմից[10]:

Ծխատեր քահանաներ. Սուրբ Հովհաննես-Կարապետ եկեղեցու քահանաներից են եղել Տեր Եղիա քհն. Տեր-Հովհաննիսյանը[11], Հովհաննես քհն. Տեր-Գրիգորյանը[12], Հակոբ քհն. Միքայելյանցը[13], Մարտիրոս քհն. Տեր-Մարտիրոսյանցը[14]: Քահանայագործել են 1860-1880-ական թվականներին:1

Դպրոց. Կարծախ գյուղի ուսումնարանի վերաբերյալ ամենավաղ տեղեկությունները վերաբերում են 1837 թ.[15], սակայն մեկ այլ`1869 թվականի Վրաստանի և Իմերեթի թեմի դպրոցների տեղեկագրի հաղորդած տվյալների համաձայն` գյուղի դպրոցը հիմնվել է 1864 թվականին գյուղի հասարակության միջոցներով: Հարկ է նշել, որ դեռևս 1860 թվականին կարծախցիներն արդեն իսկ դպրոց բացելու մտադրություն ունեին և այդ խնդրով դիմել էին կոնսիստորիային[16]: 1869 թվականի դրությամբ դպրոցն ունեցել է 56 սովորող, 2 ուսուցիչ[17]:

Եկեղեցու վերաօծում. 2012 թվականի հուլիսին, մեծն Ջիվանու (Սերոբ Ստեփանի Լևոնյան) ավանդական մեծարման օրը, ձեռամբ Վիրահայոց Թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի, Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Հգշ. Տ. Բաբգէն աբեղա Սալբիյանի և մասնակցությամբ հոգևոր դասի վերաօծվեց Կարծախի Սուրբ Հովհաննես-Կարապետ եկեղեցին: Եկեղեցու վերաօծման սրբազան արարողությունը սկսվեց հուլիսի 13-ի երեկոյան, «Դռնբացեքի» արարողությամբ: Վերաօծվեցին եկեղեցու 16 սյուները, Սուրբ Խորանը, մկրտության ավազանը և սրբապատկերները[18]:

Եկեղեցին վերանորոգվել է ծնուդով կարծախցի մի խումբ բարերաների նյութական աջակցությամբ:

 

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 457, թ. 53-ի շրջ.:

[2]ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 4152, թ. 1 և շրջ.:

[3]«Նոր-Դար», 1891, N 150, էջ 3 :

[4]Ս. Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 285:

[5]«Նոր-Դար», 1896, N 180, էջ 3 :

[6] «Նոր-Դար», 1898, N 13, էջ 4 :

[7]http://armenianchurch.ge/hy/news/34-news/274-karcax, Վիրահայոց թեմի մամլո դիվան:

[8]Ս. Կարապետյան, նույն տեղում:

[9]Վրաստանի հայկականպատմամշակութայինժառանգությանուսումնասիրությանկենտրոն: Վիրահայոցթեմ:

[10]Ս. Կարապետյան, նույն տեղում, էջ 286:

[11]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 457, նույն տեղում:

[12]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 3214, թ. 2; գ. 3226, թ.2:

[13]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 3237, թ. 3:

[14]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 3245. թ. 3:

[15]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3931, թ. 69:

[16]ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 4152, նունտեղում:

[17]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3977, թ. 53-իշրջ.-54:

[18]http://armenianchurch.ge/hy/news/34-news/274-karcax, Վիրահայոց թեմի մամլո դիվան:

ԿՈՒԼԻԿԱՄ ԳՅՈՒՂԻ ՍՈՒՐԲ ԵՐՐՈՐԴՈՒԹՅՈՒՆ ԵԿԵՂԵՑԻ

 MG 9428Եկեղեցու կառուցում. Ախալքալաքից 2 կմ հյուսիս-արևելք գտնվող Կուլիկամ գյուղի եկեղեցու վերաբերյալ արխիվային վավերագրերն ամենավաղ տեղեկությունները հաղորդում են՝ սկսած 1840-ական թվականներից: Մասնավորապես, 1840 թվականի թեմի եկեղեցիների տեղեկագրի համաձայն` եկեղեցու ծխականների թիվը կազմել է 210[1]:

1870-ական թվականներին, Կուլիկամ գյուղի վերաբնիկները ձեռնամուխ են եղել հին եկեղեցու տեղում նոր շենք կառուցելու գործին, սակայն աշխատանքները ընդհատվել են նյութական սղության պատճառով. «…ունի մի հին քանդված եկեղեցի, որ գիւղացիների բաղդաւոր ժամանակը նորոգվեցաւ կէսը, բայց երբ բազմացան նրանց գլխին կալուածատէրերի ճնշումները, նրանք այլևս ոյժ չունեցան շարունակել իրանց տաճարի վերանորոգութեան գործը…»[2]։

Եկեղեցու վերականգնողական աշխատանքներն ավարտվում են միայն 19-րդ դարի 80-ական թվականներին: 1884 թվականից արդեն քարաշեն, փայտածածկ եկեղեցին սկսում է կանոնավոր գործել[3]: 1905 թվականի թեմի եկեղեցիների տեղեկագրի տվյալների համաձայն` Սբ Երրորդություն եկեղեցու մայր գումարը կազմել է 919 ռ. 7 կ. արծաթով[4], 1915 թվականին` 791 ռ. 41 կ.[5]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցու արևմտյան ճակտոնի գագաթին կառուցված է վեց միակտոր սյուների վրա բարձրացող զանգակատունը: Միակ մուտքը բացված է  MG 9439արևմտյան ճակատից: Եկեղեցու արևելյան ճակատին ագուցվել է գյուղի հայոց գերեզմանոցից տեղափոխված արձանագիր մի խաչքար. «ՅԻՇԱՏԱԿ Է ԽԱՉՍ | (ՀԱ)ՅՐՆ ՄՈՒՐԱԴԲ…ԾՆՈՂԻՆ…»։ Գյուղի եկեղեցու այժմյան մուտքի պատին գրված է. «ԿՈՒԼԻԿԱՄԻ ՍՈՒՐԲ ԵՐՐՈՐԴՈՒԹՅՈՒՆ ԵԿԵՂԵՑԻ ԿԱՌ…1865 թ. ՎԵՐԱԿԱՌ…2000 թ.»։[6]: Եկեղեցին տվյալ դարաշրջանին բնորոշ Ջավախքում կառուցված շատ եկեղեցիների նման միանավ բազիլիկ է:

Ծխատեր քահանաներ. 1860-1880-ական թվականներին Սբ Երրորդություն եկեղեցում քահանայագործել է Թորոս քհն. Տեր-Թորոսյան Գաբրիելյանցը[7]:

Եկեղեցու վերանորոգություն և վերաօծում. Եկեղեցու վերանորոգության աշխատանքներ իրականացվել են նաև 20-րդ դարի 90-ական թվականների վերջերին, տեղացի Ստեփան Ուզունյանի բարերարությամբ: Տարիներ անց գյուղի բնակչությունը, բավարար չնկատելով եղած վերանորոգությունը, միավորվում է բարերարներ Ստեփան Ուզունյանի, Ղազար Միրանյանի և համայնքի ուժերով ու ամբողջությամբ վերանորոգում տաճարը, բարեկարգում եկեղեցու շրջապատը, պատրաստում հայկական զարդանախշերով հարուստ Սուրբ սեղան: 2018 թվականի հուլիսի 1-ին, Ախալքալաքի շրջանի Կուլիկամ գյուղում, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի Առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի և տեղի հոգևոր դասի մասնակցությամբ, վերաօծվեց Սուրբ Երրորդություն եկեղեցին:

Դռնբացեքի արարողությունից հետո Սրբասուրբ մյուռոնով են օծվում Սուրբ Երրորդություն եկեղեցու Սուրբ Սեղանը, Մկրտության ավազանը և 16 սյուները:

Նորաբաց  և վերաօծված եկեղեցում անդրանիկ Սուրբ Պատարագը մատուցեց Արժ. Տեր Տաթև քահանա Մարուքյանը:  Հընթացս Սուրբ Պատարագի կատարվեց խոստովանության կարգ և հավատացյալները ստացան հաղորդություն[8]:

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4:

[2] «Մշակ», 1877, N 11, էջ 2:

[3] «Արձագանք», 1885, N 3, էջ 43:

[4] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 112 շրջ.-113:

[5] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 15, գ. 795 (մաս 3), թ. 316 շրջ.-317:

[6] Ս. Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 310-311:

[7] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 3338, թ. 2; գ. 3344, թ. 2; գ. 3363, թ. 3; գ. 3368, թ. 3:

[8] Վիրահայոց թեմի մամլո դիվան:

[6]

ՄԱՋԱԴԻԱ – ՍՈՒՐԲ ԳՐԻԳՈՐ ԼՈՒՍԱՎՈՐԻՉ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՇԱՏԱԿՎՈՒՄ Է 1840-ԱԿԱՆՆԵՐԻՑ ՍԲ. ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ԱՆՎԱՄԲ, ՆՈՐԸ ԿԱՌՈՒՑՎԵԼ Է 1867 ԹՎԱԿԱՆԻՆ

 2 axalqalaqi-majadia-surb grigor lusavorich-2Եկեղեցու հիմնադրում. Ախալքալաքից 5 կմ հյուսիս-արևելք գտնվող Մաջադիա գյուղի Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին հիմնադրվել է 1867 թվականին, ինչի մասին է վկայում եկեղեցու մուտքից վեր բարավորին արված շինարարական արձանագրությունը: Համաձայն արձանագրության՝ եկեղեցին կառուցվել է գյուղի հասարակության միջոցներով, իսկ եկեղեցու կառուցման վարպետն է եղել Կարապետ Կոծմանյանը: Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին օծվել է Գրիգոր եպս. Սաքինյանցի ձեռամբ[1]: Այն հիշատակվում է որպես քարաշեն, կամարակապ շինություն[2]: Մինչ հիշյալ եկեղեցու կառուցումը, գյուղում գործել է Սբ. Հարություն անվամբ եկեղեցի, որի վերաբերյալ հիշատակությունների կարելի է հանդիպել Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի ֆոնդի 1840-1850-ական թվականների արխիվային վավերագրերում: Մասնավորապես եկեղեցին` Սուրբ Հարություն անվամբ հիշատակվում է թեմի եկեղեցիների վերաբերյալ 1840 2 axalqalaqi-majadia-surb grigor lusavorich-1թվականի տեղեկագրում[3]:

Ճարտարապետություն. Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին կառուցված է խառը տեսակի տուֆից և պատկանում է երկթեք դահլիճի տիպին: Ընդհանուր չափսերն են 18,34x10,15մ: Հարավային և հյուսիսային պատերին բացված են կամարակապ պատուհաններ: Մուտքը արևմտյան կողմից է: Եկեղեցու ճակատային մասում արված է քանդակազարդ հայերեն արձանագրություն: Մուտքի վերևում քանդակված է տուֆից խաչաձև զարդանախշ: Տանիքի արևմտյան մասում կառուցված է փոքր չափսի երկհարկ զանգակատունը: Եկեղեցու երկթեք տանիքը երեսապատված է տուֆի սալիկներով: Ներքին տարածքում պատերը սվաղած են և ներկած: Դահլիճը սյունաշարերով բաժանված է երեք նավերի: Արևելյան մասում խորանն է, որի աջ և ձախ կողմերում ավանդատներն են: Հյոսիսային պատին մկրտության ավազանն է:

Ծխատեր քահանաներ. Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու քահանաներից են եղել Սարգիս քհն. Մելիքյանցը[4], Կարապետ քհն. մահտեսի Հարությունյանը[5]:

Գերեզմանատուն. Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցուց ոչ հեռու տարածվում է գերեզմանատունը, որտեղ առկա են 6-7-րդ դարերին բնորոշ քառակող կոթողների բեկորներ, 15-16-րդ դարերով 1 axalqalaqi-majadia-surb grigor lusavorichթվագրվող խաչքար[6]:

Եկեղեցու վերանորոգություն. Խորհրդային անաստվածության տարիներից հետո Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին ևս սրբագործվելու և վերանորոգվելու կարիք ուներ: 2013 թվականին Սամարայում բնակվող նախկին մաջադեցիների կողմից վերանորգվում է Մաջադիայի Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին: 2017 թվականին իրականացվում են եկեղեցու տանիքի, ներքին սալապատման և տարածքի բարեկարգման աշխատանքները:

2017 թվականի մայիսի 28-ին, եկեղեցու կառուցման 150-ամյակի կապակցությամբ, հանդիսապետությամբ Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Հոգեշնորհ Տեր Բաբգէն վարդապետ Սալբիյանի, տեղի ունեցավ Սուրբ և Անմահ Պատարագ: Հընթացս Սուրբ Պատարագի, Պատարագիչ քահանայի և Հոգեշնորհ Հայր Սուրբի կողմից քաջալերանքի և շնորհավորանքի խոսքեր ուղղվեցին Մաջադիայի բնակչությանը՝ եկեղեցի ունենալու 150-ամյակի, այն իրենց ձեռքերով վերանորոգելու ու պահպանելու կապակցությամբ[7]:

 

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1] Ս. Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 363:

[2] «Արձագանք», 1885, N 3, էջ 43:

[3] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4:

[4] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 3832, թ. 3:

[5] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 3817, թ. 3:

[6] Ս. Կարապետյան, նույն տեղում, էջ 364:

[7] Ջավախքի առաջնորդական փոխանորդության մամլո դիվան:

ՄԵԾ ՍԱՄՍԱՐ - ՍՈՒՐԲ ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 19-ՐԴ ԴԱՐԻ ԱՌԱՋԻՆ ԿԵՍԻՆ:

3 axalqalaqi-didi samsari-surb astvatsatsin-1Ըստ պատմական որոշ տեղեկությունների, գյուղըհիմնադրվել էավերված Սամսար քաղաքատեղիում: Որոշ գիտնականներ Սամսար քաղաքը նույնացնում են Սամոսատի հետ[1]:

Եկեղեցու կառուցում. Մեծ Սամսար գյուղի մինչև օրս կանգուն Սուրբ Աստվածածին անվամբ եկեղեցին հիմնադրվել է 1848 թվականին[2]: 1866 թվականի դրությամբ եկեղեցին փայտաշեն էր[3], 1885 թվականին` քարաշեն, փայտածածկ[4]: 1899 թվականի դեկտեմբերի 19-ի երկրաշարժից եկեղեցին հիմնովին խարխլվել է, 1902 2 խորանի մաս axalqalaqi-didi samsari-surb astvatsatsin-թվականին դարձյալ վերակառուցվել: Եկեղեցու բարավորին առկա արձանագրությունը տեղեկություններ է հաղորդում թե′ երկրաշարժի և թե′ վերակառուցման մասին[5]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցու արտաքին չափսերն են 16.25x8.15մ[6]: Մուտքը բացված է արևմտյան կողմից: Կառուցված է խառը տեսակի տուֆից և պատկանում է երկթեք դահլիճի տիպին: Շինարարության ժամանակ որպես կցանյութ կիրառվել է կիրը: Մուտքը արևմտյան կողմից է, որի աջ և վերին մասերում կան հայերեն արձանգրություններ: Տանիքի արևմտյան մասում է կառուցված քառասյուն զանգակատունը: Ծածկը երեսապատված է թիթեղով: Ներսի պատերը սվաղված են և 1 axalqalaqi-didi samsari-surb astvatsatsinներկած: Դահլիճը սյուներով բաժանված է նավերի: Արևելյան մասում խորանն է, որի աջ և ձախ կողմերում ավանդատներն են: Հյուսիսային պատին մկրտության ավազանն է[7]:

Ծխատեր քահանաներ. Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու քահանաներից է եղել Հարություն քհն. Կարապետյանը: Քահանայագործել է 1860-1880-ական թվականներին[8]:

Դպրոց. Եկեղեցածխական դպրոցի վերաբերյալ արխիվային վավերագրերը տեղեկություններ են հաղորդում սկսած 1870-ական թվականներից: Ուսուցիչներից հիշատակվում է Խաչատուր Տեր-Ազարյանցը[9]:3 axalqalaqi-didi samsari-surb astvatsatsin-2

Եկեղեցու վերաօծում. Հետխորհրդային տարիներին Մեծ Սամսար գյուղի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին ևս հայտնվում է անմխիթար վիճակում, որի վերանորոգությունը նախաձեռնվում է նախկին սամսարցիների կողմից: 2004 թվականի հոկտեմբերին ավարտվում են եկեղեցու վերանորոգման աշխատանքները, իսկ 2005 թվականի օգոստոսին Վիրահայոց թեմի Առաջնորդ Գերշ. Տ. Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի ձեռամբ վերաօծվում է Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին: Աղոթատունը նորոգվել է գյուղի հիմնադիր Տ. Բարսեղ քահանայի թոռներից մեկի՝ ռուսաստանաբնակ Սամվել Բարսեղյանի միջոցներով[10]:

Սրբատեղիներ. Առ այսօր Մեծ Սամսարի տարածքում պահպանվում են 11-12-րդ դարերի Խաչ Մաղալ ժայռափոր եկեղեցին և 11-13-րդ դարերի ժայռափոր երեք եկեղեցիներ ու մեկ մատուռ: Կան նաև նշված դարաշրջանին պատկանող խաչքարեր: Այս ամենը ուշադրությամբ պահվում և պահպանվում են տեղի հայ բնակչության կողմից: Մեծ Սամսար գյուղի եզրին պահպանվում է նաև Կարմրավոր անվամբ մի սրբատեղի[11]:

 

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1] «Էջմիածին», 2005, Է-Ը, էջ 171:

[2]Ս. Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 379:

[3]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ.74-ի շրջ.:

[4]«Արձագանք», 1885, N 3, էջ 43:

[5]Ս. Կարապետյան, նույնտեղու,:

[6]Ս. Կարապետյան, նույն տեղում:

[7]Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն: Վիրահայոց թեմ:

[8]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 2629, թ. 2; գ. 2633, թ. 2; գ. 2657, թ. 3, գ. 2662, թ. 3:

[9]ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 15, գ. 52, թ. 43:

[10]Էջմիածին», նույն տեղում:

[11]Ս. Կարապետյան, նույն տեղում:

ՍՈՒԼԴԱ -ՍՈՒՐԲ ԽԱՉ ԵԿԵՂԵՑԻ, ԿԱՌՈՒՑՎԵԼ Է 1830-ԱԿԱՆՆԵՐԻՆ:

2 sulda-surb xach-1Եկեղեցու հիմնադրում և վերանորոգություններ. Սուլդա գյուղի Սուրբ Խաչ եկեղեցին կառուցվել է 19-րդ դարի 30-ական թվականներին: Եկեղեցու վերաբերյալ հիշատակություններ են պահպանվել 1839-1840-ական թվականների Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի եկեղեցիների և հոգևորականների տեղեկագրում: Քահանա է հիշատակվում Տեր Սիմեոն Տեր-Հովհաննիսյանը[1]: 1853 թվականին եկեղեցին վերակառուցվել է և վերաօծվել: Շինարարության մեջ օգտագործվել են նաև Հոկամ և Կաշ գյուղերի միջև գտնվող ավեր շինության սրբատաշ քարերը[2]: 1866 թվականի դրությամբ եկեղեցին փայտաշեն էր[3], 1885 թվականին`քարաշեն, փայտածածկ[4]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցին կառուցված է խառը տեսակի տուֆից և պատկանում է երկթեք դահլիճի տիպին: Ընդհանուր չափսերն են 19,01x10,87մ: Եկեղեցու չորս ճակատամասերին 1 sulda-surb xachբացված են կամարակապ պատուհաններ: Մուտքը արևմտյան կողմից է: Արևմտյան պատին կից 4 սյուներով սյունասրահ է, որի վրա վեցանիստ զանգակատունն է: Եկեղեցու ծածկը կամարաձև է և երեսապատած է թիթեղով: Ներքին տարածքում պատերը սվաղած են ու ներկած: Դահլիճը կամարակապ սյուներով բաժանված է երեք նավերի: Արևելյան մասում խորանն է՝ աջ ու ձախ կողմերում գտնվող ավանդատներով: Մկրտության ավազանը հյուսիսային պատին[5] է:

Սբ. Գևորգ մատուռ. Սուլդա գյուղի հարավային եզրի բլրի գագաթին է գտնվում Սուրբ Գևորգ մատուռը: Մատուռը միանավ հորինվածքով, սրբատաշ, մեծաչափ քարով, կրաշաղախով կառուցված շինություն է: Պահպանված բարձրությունը հազիվ 2 մ է, արտաքին չափսերը՝ 6,9x4,8 մ: Շինարվեստն ու կառուցողական առանձնահատկությունները հնաոճ են, բնորոշ` Թ-Ժ դարերին[6]:

Ծխատեր քահանաներ. Սուրբ Խաչ եկեղեցու քահանաներից են եղել Մկրտիչ քհն. Մալխասյանցը, Սարգիս քհն. Ֆարմանյանը[7]: Քահանայագործել են 1860-1880-ական թվականներին:

Դպրոց. 1869 թվականի Վրաստանի և Իմերեթի թեմի դպրոցների տեղեկագրի հաղորդած տվյալների համաձայն` Սուլդա գյուղը դպրոցի համար հատուկ շենք չի ունեցել[8]: 1875 թվականի 2 sulda-surb xach-2տեղեկագրում նշվում է, որ ունի մեկ նախակրթարան: Ուսուցիչ է հիշատակվում Մատթևոս Հովհաննիսյանցը[9]: Սուլդան Ախալքալաքի այն քիչ գյուղերից է, որ կարողացել է ավարտին հասցնել դպրոցական շենքի կառուցումը: Մեծ է եղել տեղի բնակիչ Հովհաննես Մալխասյանցի ներդրումը: Նորակառույց դպրոցը բացվել է 1917 թվականին[10]:

Գերեզմանատուն. Սուրբ Խաչ եկեղեցու արևելյան կողմում է տարածվում գյուղի երկու գերեզմանոցներից մեկը:

Եկեղեցու վերաօծում. 2016 թվականի հոկտեմբերի 22-ին Սուլդա գյուղում տեղի ունեցավ Սուրբ Խաչ եկեղեցու վերաօծման արարողությունը՝ ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի, մասնակցությամբ Սամցխե- Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Հոգեշնորհ Տեր Բաբգէն վարդապետ Սալբիյանի: Եկեղեցու վերաօծման հանդիսավոր արարողությանը ներկա էին Վրաց Ուղղափառ Եկեղեցու Ախալքալաքի և Կումուրդոյի առաջնորդ Նիկոլոզ արքեպիսկոպոս Փաճուաշվիլին, բարձրաստիճան պաշտոնյաներ Հայաստանից և Վրաստանից:

Եկեղեցին վերականգնվել է ծագումով Սուլդայից, բայց այժմ ռուսաստանաբնակ Հրազդան Առաքելյանի հովանավորությամբ և մի խումբ համագյուղացիների նյութական օժանդակությամբ: Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանը Սրբալույս Մյուռոնով կատարեց եկեղեցու Սուրբ Սեղանի, 16 սյուների, ավագ դռան և մկրտության ավազանի օծումը: Հավարտ եկեղեցու վերաօծման կարգի, եկեղեցու բարերար Հրազդան Առաքելյանին Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանը հանձնեց Օրհնության գիր և հուշանվեր: Այնուհետև Սուլդայի Սուրբ Խաչ եկեղեցու հոգևոր հովիվ Արժանապատիվ Տեր Տիգրան քահանա Մխիթարյանը մատուցեց եկեղեցու անդրանիկ Սուրբ Պատարագը[11]:

 

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 457, թ. 54-ի շրջ.:

[2]ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 3352, թ. 4-5:

[3] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 74:

[4]«Արձագանք», 1885, N 3, էջ 41:

[5]Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն: Վիրահայոց թեմ:

[6]Ս. Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 462:

[7]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 5209, թ. 2; գ. 5235, թ. 3:

[8]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3977, թ. 53-ի շրջ.-54:

[9]ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 15, գ. 52, թ. 44:

[10]Ս. Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 459-460:

[11]http://armenianchurch.ge/hy/lurer?start=235, Վիրահայոց թեմի մամլո դիվան

ՎԱՉԻԱՆ – ՍՈՒՐԲ ՍԻՈՆ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 19-ՐԴ ԴԱՐԻ 30-ԱԿԱՆ ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻՆ, ՎԵՐԱՆՈՐՈԳՎԵԼ Է 1993-2014ԹԹ.:

2 vachiani-surb sionis eklesiaԱխալքալաքից 6 կմ հարավ-արևմուտք գտնվող Վաչիան գյուղի Սուրբ Սիոն եկեղեցու վերաբերյալ ամենավաղ հիշատակությունները վերաբերում են 19-րդ դարի 30-ական թվականներին: Եկեղեցու անունն առկա է հիշյալ ժամանակահատվածի Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի եկեղեցիների տեղեկագրերում[1]: 1866 թվականին եկեղեցին դեռևս փայտաշեն էր[2], 1885 թվականին`քարաշեն, փայտածածկ[3]: 1887 թվականի «Նոր Դար» ամսագրի հոդվածներից մեկում եկեղեցին բնութագրվում է՝ որպես «բաւական գեղեցիկ նորաշէն եկեղեցի»[4]: Հավանաբար 1880-ական թվականներին եկեղեցին ենթարկվել է հիմնավոր վերանորոգման: Սուրբ Սիոն եկեղեցին հիշատակվում է նաև թեմի եկեղեցիների 20-րդ դարի սկզբի տեղեկագրերում: Մասնավորապես այն առկա է 1905 թվականի տեղեկագրում[5]:

Ճարտարապետություն. Սուրբ Սիոն եկեղեցին կառուցված է տուֆից: Պատկանում է գմբեթավոր դահլիճի տիպին: Ընդհանուր չափսերն են 17,96x11,2 մ: Հյուսիսային և հարավային պատերը դրսի կողմից սվաղած են, իսկ արևելյան և արևմտյան պատերը տուֆով են երեսապատված: Մուտքին կից կառուցված է գավիթը, որի վրա զանգակատունն է: Տանիքը երեսապատված է թուջով, որի վրա փոքր չափսի գմբեթն է: Ներքին տարածքը սյուներով բաժանված է երեք նավերի: Եկեղեցու արևելյան մասում խորանն է: Խորանի աջ և ձախ կողմերում ավանդատներն են: Հյուսիսային պատին մկրտության ավազանն է: Հյուսիսային, հարավային և արևելյան պատերին բացված են երեքական կամարակապ պատուհաններ: Մուտքը արևմտյան մասում է[6]:

Ծխատեր քահանաներ. Սուրբ Սիոն եկեղեցու քահանաներից հիշատակվում են Տեր Սիմեոն Կարապետյանը, դպիր` Հովհաննես Տեր-Սիմոնյանը[7], Հարություն քհն. Իշխանյանցը, Գաբրիել քհն. Մկրտչյանը, Սիմեոն քհն. Տեր-Գաբրիելյանը[8], Տեր Կարապետը[9]: Քահանայագործել են 1850-1880-ական թվականներին:1 axalqalaqi-vachiani-surb sionis eklesia-

Դպրոց. Գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցի վերաբերյալ տեղեկությունների կարելի է հանդիպել թեմի դպրոցների 1869 թվականի տեղեկագրում, համաձայն որի դեռևս 1837 թվականից գյուղում դպրոց է գործել, սակայն մշտական շենք չի եղել: 1869 թվականի դրությամբ ունեցել է 61 սովորող, 1 ուսուցիչ[10]: 1874-1875 թվականներին ունեցել է մեկ նախակրթարան: Ուսուցիչ է հիշատակվում Խաչատուր Կարապետյանցը[11]: 1881 թվականին գյուղում բացվել է ռուսական արքունական դպրոց, իսկ հայկականը` փակվել[12]:

Հետխորհրդային շրջան.1914 թվականին արդեն քանդվում է եկեղեցու տանիքը, իսկ խորհրդային տարիներին՝ խոնարհվում: 1990-ական թվականներից սկսած գյուղի ազգաբնակչությունը ձեռնամուխ է լինում եկեղեցու վերականգնման աշխատանքներին: Կառուցվում է զանգակատունը, եկեղեցու բազիլիկ շինությունը վերածվում է գմբեթավորի, բարեկարգվում է տարածքը: Վերակառուցման աշխատանքներին մեծապես օժանդակում են Ռուսաստանի Դաշնությունում հաստատված վաչիանցիները[13]:

Եկեղեցու վերաօծում.2016 թվականի հոկտեմբերին, Հայաստանյաց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու «Գյուտ Խաչի» տոնական օրը, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի, վերաօծվեց Ախալքալաքի շրջանի Վաչիան գյուղի Սուրբ Սիոն եկեղեցին: Վերաօծվեցին եկեղեցու 16 սյուները, Մկրտության ավազանը, Սուրբ Սեղանը, սրբապատկերները: Արարողակարգին մասնակցում էին Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Հոգեշնորհ Տեր Բաբգէն վարդապետ Սալբիյանը, հոգևոր դասը: Հավարտ արարողակարգի, Սրբազանը վաչիանցիներին փոխանցեց Թբիլիսիից բերված սրբապատկեր, որն այսուհետ անբաժան կլինի Սուրբ Սիոն եկեղեցուց: Նորաօծ եկեղեցում անդրանիկ պատարագը մատուցեց Ախալքալաքի և շրջակա գյուղերի հոգևոր հովիվ Արժ. Տ. Տաթև քհն. Մարուքյանը: Հավարտ պատարագի կատարվեց նաև եկեղեցու բակում զետեղված Հայոց ցեղասպանության սուրբ նահատակների հիշատակը ոգեկոչող խաչքար-հուշակոթողի օծման արարողություն:[14]

Սրբատեղի.Գյուղի մերձակայքում պահպանվում են նաև մի շարք մատուռ-սրբատեղիներ, որոնցից հայտնի են՝ Սուրբ. Գր. Լուսավորիչ, Սուրբ Գևորգ, Վերին Ժամ կոչվող սրբատեղիները:

 

Վիրահայոցթեմ

Վրաստանի հայկականպատմամշակութայինժառանգությանուսումնասիրության կենտրոն



[1]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4; գ. 457, թ. 59:

[2]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 74:

[3]«Արձագանք», 1885, N 3, էջ 41:

[4]«Նոր-Դար», 1887, N 174, էջ 2:

[5]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, մաս 1, թ. 110-ի շրջ.:

[6]Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն: Վիրահայոց թեմ:

[7]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 457, նույն տեղում:

[8]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 5324, թ. 2; գ. 5309, թ. 2; գ. 5334, թ. 3:

[9]«Նոր-Դար», նույն տեղում:

[10]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3977, թ. 53-ի շրջ.-54:

[11]ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 15, գ. 52, թ. 44-ի շրջ.:

[12]Ս. Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 473:

[14]Տես նույն տեղում:

ՓՈՔՐ ՍԱՄՍԱՐ - ՍՈՒՐԲ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 19-ՐԴ ԴԱՐԻ ԱՌԱՋԻՆ ԿԵՍԻՆ:

2 patara samsari-surb harutiunis eklesia1829-1830-ական թվականներին Կարնո նահանգից Ախալքալակ գաղթած հայերի մի մասը 1836 թվականին հիմնում Էխթիլա Սամսար (Փոքր Սամսար) գյուղը, որը գտնվում է Ախալքալաքից 18 կմ հյուսիս-արևելք:

Եկեղեցու կառուցում. 1852 թվականին գյուղացիները եկեղեցի կառուցելու ցանկություն են հայտնում[1]: Սուրբ Հարություն անվամբ եկեղեցու վերաբերյալ հիշատակությունների հանդիպում ենք արդեն 1860-ական թվականների արխիվային վավերագրերում: Մասնավորապես եկեղեցու անվան մասին հիշատակվում է 1866 թվականի Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի եկեղեցիների տեղեկագրերից մեկում, ըստ որի տվյալ պահին այն դեռևս փայտաշեն էր[2]: Հին եկեղեցին վերակառուցվել է 19-րդ դարի վերջին: 1891 թվականի վերանորոգման մասին տեղեկություններ է հաղորդում եկեղեցու արևմտյան մուտքի բարավորին պահպանված շինարարական արձանագրու­թյունը[3]: Սակայն 1899 թվականի դեկտեմբերի 19-ի երկրաշարժից այն քանդվել է, վերականգնվել` 1900 թվականին: Եկեղեցին այժմ կանգուն է[4]: Վկայություն կա այն մասին, որ երբ 1907 թվականի ապրիլի 27-ին Խրիմյան Հայրիկը մեկնել է Թիֆլիս՝ հանդիպելու Կովկասի Փոխարքայի հետ, հետդարձի ճանապարհին անցել է Ջավախքի գյուղերով և օծել մի քանի եկեղեցիներ, որոնցից է եղել նաև Փոքր Սամսարի Սուրբ Հարություն եկեղեցին[5]:

Ճարտարապետություն. Սուրբ Հարություն Եկեղեցին կառուցված է խառը տեսակի տուֆից և պատկանում է երկթեք դահլիճի տիպին: Ընդհանուր չափսերն են 16,94x9,47 մ: Հարավային 1 axalqalaqi-patara samsari-surb harutyunճակատամասի ստորին աջ անկյունում երկու զարդանախշ է երևում: Հյուսիսային և արևելյան պատերը սվաղած են ցեմենտի լուծույթով: Հարավային և հյուսիսային պատերին բացված են քառանկյուն պատուհաններ: Մուտքն արևմտյան կողմից է, որի աջ կողմում և վերին մասում առկա է հայերեն արձանագրություն: Մուտքի վերևի մասում տուֆից խաչ է քանդակած: Տանիքի արևմտյան մասում կառուցված է զանգակատունը: Տանիքը երկթեք է` երեսապատված թիթեղով: Ներքին տարածքում պատերը սվաղած են և ներկած: Դալիճը սյունաշարով բաժանված է երեք նավի: Արևելյան մասում խորանն է՝ աջ և ձախ կողմերում գտնվող ավանդատներով[6]:

Ծխատեր քահանաներ. Սուրբ Հարություն եկեղեցու քահանաներից են եղել Խաչատուր քհն. Աբգարյանցը[7], Մակար քհն. Հարությունյանը[8]: Քահանայագործել են 1860-1880-ական թվականներին:

Գերեզմանատուն. Սուրբ Հարություն եկեղեցու շուրջը տարածվում է գերեզմանոցը, որտեղ պահպանվել են նաև 19-րդ դարի տապանաքարեր:

Եկեղեցու վերականգնում. 2005 թվականին խորհրդային տարիներին պահեստի վերածված եկեղեցին մաքրվել է և հիմնանորգվել գյուղի բնակիչ Հուսիկ Աբգարյանի կողմից, իսկ 2006 թվականին՝ վերանորոգվել Հովիկ Աբգարյանի կողմից: 2008 թվականի օգոստոսին Տ. Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի օրհնությամբ և ձեռամբ Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհնաուր առաջնորդական փոխանորդ Տ. Բաբգէն աբեղա Սալբիյանի ու մասնակցությամբ հոգևոր հովվի, օծվեցին Փոքր Սամսար գյուղի Սուրբ Հարություն եկեղեցու գմբեթի խաչը և սրբապատկերները: Խաչը պատրաստվել է գյուղի հավատավոր հայորդիներ Արթուր և Սասուն Աբգարյանների նյութական աջակցությամբ: Խաչի օծումից հետո Սասուն Աբգարյանի կողմից այն տեղադրվեց եկեղեցու զանգակատան գմբեթին[9]:

2009 թվականին Սաշա Գաբրիելյանի բարերարությամբ պատրաստվում է Հայոց ցեղասպանության սուրբ նահատակների հիշատակին նվիրված խաչքար, որը օծվում և տեղադրվում է եկեղեցու մուտքի մոտ:

 

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1]ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 3436, թ. 8:

[2]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 74-իշրջ.:

[3]Ս. Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 535:

[4]Ս. Կարապետյան, նույնտեղում:

[5]Արարատ, 1907/ Դ/, էջ 332:

[6]Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն: Վիրահայոց թեմ:

[7] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 1972. թ. 2; գ. 1991, թ. 3:

[8] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 1996, թ. 3:

[9]«Էջմիածին», 2008, Ը, էջ147:

ՄԵՐԵՆԻԱ - ՍՈՒՐԲ ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 1830 ԹՎԱԿԱՆԻՆ:

3 merenia surb astvatsatsin 1Մերենիան Ախալքալաքից 15 կմ հեռավորության վրա գտնվող հայաբնակ գյուղ է: Գյուղի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին հիմնադրվել է 19-րդ դարի 30-ական թվականներին[1]: Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու անունն առկա է 1839-1840 թթ. Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի եկեղեցիների և հոգևորականների տեղեկագրում: Դպիրներ են հիշատակվում Հակոբ Սարգսյանը, Խաչատուր Հովհաննիսյանը, Գալուստ Մակարյանը[2]: 1866 թվականի դրությամբ այն դեռևս փայտաշեն էր[3], արդեն 1885 թվականին` քարաշեն, փայտածածկ[4]: 1899 թվականի դեկտեմբերի 19-ին, ինչպես Ախալքալաքի մի շարք գյուղերի եկեղեցիները, այնպես էլ Սբ. Աստվածածինը փլվում է երկրաշարժից, բայց մի քանի տարվա ընթացքում նորից վերակառուցվում է[5]:2 merenia surb astvatsatsin 2

Ճարտարապետություն. Մերենիայի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին կառուցված է տուֆից: Պատկանում է միանավ դահլիճի տիպին: Ընդհանուր չափսերն են 16 х 11 մ: Մուտքն արևմտյան կողմից է, որի վերևում արված է միատող հայերեն արձանագրություն: Զանգակատունը կառուցված է մուտքի վերևում: Տանիքը երեսապատված է թիթեղով: Պատերը սվաղած և ներկած են սպիտակ ներկով: Շինության արևելյան մասում է գտնվում խորանը, որի աջ և ձախ կողմերում ավանդատներն են: Հյուսիսային պատին մկրտության ավազանն է[6]:

Ծխատեր քահանաներ. Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու քահանաներից են եղել Հովակիմ քհն. Բաղդասարյանը[7], Իսահակ քհն. Ասլանյանցը[8]: Քահանայագործել են 1850-1880-ական թվականներին:

Դպրոց. Եկեղեցու գավթում է գտնվել քարուկրից շինված եկեղեցա-ծխական դպրոցը, որտեղ սովորեցրել են մասնավոր ընթերացանություն[9]: 1869 թվականի Վրաստանի և Իմերեթի թեմի դպրոցների տեղեկագրի համաձայն՝ եկեղեցա-ծխական դպրոցը հիմնադրվել է 1863 թվականին հասարակության միջոցներով: 1869 թվականին ունեցել է 43 սովորող, 1 ուսուցիչ[10]: 1 merenia surb astvatsatsinՈւսուցիչներից հիշատակվում է Հարություն Ասլանյանցը[11]:

Եկեղեցու վերաօծում. 2010 թվականին գյուղացիների նախաձեռնությամբ քանդվում են խորհրդային տարիներին պահեստի վերածված Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու ներսում գտնվող փայտյա երկհարկանի ամբարները, և սկսվում են եկեղեցու վերանորոգման աշխատանքները: 2013 թվականի ապրիլի 7-ին, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի, մասնակցությամբ Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Հգշ. Տ. Բաբգէն վրդ. Սալբիյանի և տեղի հոգևոր դասի, վերաօծվում է Ջավախքի Մերենիա գյուղի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին: Հայ Եկեղեցու օծման կարգով ապրիլի 6-ի երեկոյան կատարվեց նավակատիկ` դռնբացեքի արարողություն: Վիրահայոց Թեմի առաջնորդի հանդիսապետությամբ սուրբ մյուռոնով օծվեցին եկեղեցու 16 սյուները, մկրտության ավազանը, սրբապատկերները: Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին վերանորոգվել և տարածքը բարեկարգվել է նախկին մերենիացիների (Մասիս Ամիրխանյանի, Արարատ Ղուշչյանի, Արարատ Ավագյանի, Ահարոն Ավագյանի, Համլետ Հարությունյանի և Զավեն Փոչիկյանի) բարերարությամբ[12]:

 

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1] Ս. Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 393:

[2] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 457, թ. 50 և շրջ.:

[3] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 74-ի շրջ.:

[4] «Արձագանք», 1885, N 3, էջ 43:

[5] Ս. Կարապետյան, Ջավախք, նույն տեղում:

[6] Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն: Վիրահայոց թեմ:

[7] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 3985, թ. 2:

[8] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 3969, թ. 2; գ. 3974, թ. 2; գ. 3999, թ. 2:

[9] «Արձագանք», նույն տեղում:

[10] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3977, թ. 55-ի շրջ.-56:

[11] Ս. Կարապետյան, նույն տեղում:

[12] http://hetq.am/arm/news/25211/veraotsvec-javakhqi-merenia-gyuxi-surb-astvatsatsin-ekexecin.html.

   Ջավախքի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդության մամլո դիվան:

ՆԻՆՈԾՄԻՆԴԱՅԻ ՇՐՋԱՆ

ԳԱՆՁԱ - ՍՈՒՐԲ ԿԱՐԱՊԵՏ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 1850 ԹՎԱԿԱՆԻՆ:

4Եկեղեցու հիմնադրումը. Ախալքալաքից 22 կմ հարավ-արևելք գտնվող Գանձա գյուղի ներկայիս գործող գմբեթավոր, քարաշեն Սուրբ Կարապետ եկեղեցին կառուցվել է 1859 թվականին[1]: Այն հիմնադրվել է տեղի հասարակության միջոցներով՝ Գրիգոր քահանայի (Վահան Տերյանի պապը) ղեկավարությամբ: Ժամանակակիցը եկեղեցու հետ կապված տվել է հետևյալ նկարագրությունը. «...ունի մի փառաւոր եկեղեցի, սրբատաշ քարով և թաղակապ, չորս սիւների վերայ. այդ եկեղեցին պարծանք կարող է բերել մինչև անգամ շատ քաղաքների. շինուած ժողովրդի տուրքով և հանգուցեալ Գրիգոր քահանայի օժանդակութեամբ և 1 gandza  surb karapetհոգատարութեամբ»[2]: Սուրբ Կարապետ եկեղեցու շինարարության վրա ծախսվել է մոտ 15.000 ռուբլի[3]:

Սբ. Կարապետ Եկեղեցին մշտապես գործող է եղել՝ պարբերաբար ենթարկվելով մասնակի վերանորոգությունների: Այսօր էլ այն գործում և ծառայում է համայնքի հոգևոր կարիքներին: Եկեղեցին վերաօծված չէ և Սբ Պատարագն անցկացվում է Վեմ քարով:

Գանձա գյուղում Սուրբ Կարապետ եկեղեցուց բացի կան նաև 12-14-րդ դդ. երկու թաղածածկ եկեղեցիներ՝ Վերին և Ներքին անուններով: Վերջիններս կառուցված են բյուզանդական ծիսակարգի առանձնահատկություններով: Սրանցից Վերինը (արտաքին չափսերն են 10,54 x 6,86 մ) հյուսիսից ունի առանձին մուտքով մի փոքրիկ կից սրահ, մեկ մուտք՝ հարավային ճակատից և վրաց մեսրոպատառ արձանագրություններ: Գանձայից հարավ-արևելք կա նաև 2 Gandza surb karapetեկեղեցու ավերակներով «Մաղարա» անվամբ գյուղատեղի[4]:

Գյուղից 3 կմ հարավ-արևմուտք, Ս. Հովհաննես լեռան գագաթին, ծ. մ. 2327 մ բարձրության վրա գտնվում է միջնադարյան համանուն միանավ եկեղեցին (արտաքին չափսերն են 6,83 x 4,45 մ): Վերջինս կանգուն է: Կառուցված է համակ սրբատաշ քարից՝ հիմնված երկաստիճան գետնախարսխի վրա: Եկեղեցին այսօր ուխտատեղի է հավատավոր ժողովրդի համար: Նրանք գալիս են այստեղ յուրաքանչյուր տարվա հունիսի 24-ին[5]:

Ճարտարապետություն․ Սուրբ Կարապետ եկեղեցին ճարտարապետական առումով գմբեթավոր, քարաշեն կառույց է: Արտաքին չափսերն են 19,10 x 12,73 մ: Կառուցված է սրբատաշ քարով: Հենվում է չորս սյուների վրա[6]:

Ծխատեր քահանաներ. Համաձայն Գանձա գյուղի Սուրբ Կարապետ եկեղեցու չափաբերական մատյանների` եկեղեցու քահանաներից են եղել Տեր-Զաքար Միքայելյանը[7], Գրիգոր քհն. Տեր-Ղազարյանը[8], Սուքիաս քհն. Տեր-Գրիգորյանը[9], Արիստակես քհն. Հովհաննիսյանը[10]: Քահանայագործել են 1860-1880-ական թվականներին:3 Gandza surb karapet

Դպրոց. Գանձա գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցը բացվել է 1864 թվականին, տեղի հասարակության միջոցներով: Թեմի դպրոցների տեղեկագրի համաձայն` 1869 թվականի դրությամբ այն ունեցել է 40 սովորող[11]: 1875 թվականի տեղեկագրում նշվում է, որ գյուղն ունի եկեղեցու գավթում տեղակայված նախակրթարան: Ուսուցիչ է հիշատակվում Մկրտիչ Դյուրկերյանցը[12]:

Եկեղեցու վերանորոգություն. Սուրբ Կարապետ եկեղեցին մշտապես գործող է եղել: Եկեղեցին պարբերաբար ենթարկվել է վերանորոգությունների: Վերջին վերանորոգչական աշխատանքներն իրականացվել են 2008-2009 թվականներին: Գագիկ Ծառուկյան հիմնադրամի ծախսերով, կատարվել է առաջին փուլի վերանորոգությունը, որի ընթացքում սալապատվել է հատակը, փակվել են ծածկի ճեղքերը, ներսից ծեփապատվել է, ներկվել, տեղադրվել է ջահ, որմնաջահեր, փոխվել են մուտքի և ներսի 3 դռները: 2015- 2016 թվականներին համագյուղացի բարեգործների միջոցներով (թվով 35 հոգի) վերանորոգվել և թիթեղապատվել է եկեղեցու տանիքը: Նույն խմբի միջոցներով հիմքից նորոգվել է նաև Մեծ Հայրենականում զոհված գանձացիների խարխլված հուշարձանը:

 

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1]Ս. Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 137:

[2]«Արձագանք», 1885, N 3, էջ 41:

[3]«Նոր-Դար», 1902, N 47, էջ 3:

[4]Ս. Կարապետյան, նույն տեղում, էջ 138-140:

[5]Նույն տեղում, էջ 143:

[6]Ս. Կարապետյան, նույն տեղում:

[7]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 457, թ. 59-իշրջ.:

[8]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 1110, թ. 2:

[9]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 1117, թ. 2:

[10]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 1133, թ. 3:

[11]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց.1, գ. 3977, թ. 54-ի շրջ.:

[12]ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 15, գ. 52, թ. 43-ի շրջ.:

ԴԻԼԻֆ (ԴԼԻՎԻԿ) ԳՅՈՒՂԻ ՍՈՒՐԲ ՎԱՐԴԱՆ ԶՈՐԱՎԱՐ ԵԿԵՂԵՑԻ

1 Նինոծմինդայի շրջանում գտնվող ժամանակակից Դիլիֆ գյուղը` Դլիվեկ անվամբ հայ մատենագրության մեջ առաջին անգամ հիշատակվել է 988 թվականին, Դլիվ անվանաձևով` 1595 թ. օսմանյան հարկացուցակներում: Ի տարբերություն հարևան շատ գյուղերի Դիլիֆի ներկայիս բնակիչների նախնիները Ջավաղք են տեղափոխվել, ոչ թե Կարնո գավառից, այլ` Տարոնից: Գաղթել են Մուշից, Կարաչոբան և Կենդիքով գյուղերից[1]:

Դիլիֆ գյուղի Սուրբ Վարդան զորավար անվամբ եկեղեցին կառուցվել է 1866 թվականին: Եկեղեցու մուտքի բարավորին փորագրված է. «1866 Սուրբ Վարդանանց Եկեղեցի. գյուղ Դիլիֆ»: Հավելենք, որ 1847-1885 թվականների չափաբերական մատյաններում, մինչև 1870 թվականը[2], գյուղում գործող եկեղեցին հիշատակվում է Սուրբ Գևորգ անվամբ, որից հետո` Սուրբ Վարդան[3]:

Սուրբ Գևորգ անվամբ եկեղեցու վերաբերյալ Վրաստանի և Իմերեթի թեմի ֆոնդի արխիվային վավերագրերը ամենավաղ տեղեկությունները հաղորդում են սկսած 1839-1840 թվականներից[4]: Նույն թվականներին Սուրբ Գևորգ եկեղեցում քահանայագործել են Տեր-Մանուել քհն. Մերոյանը, Տեր-Հովհաննես քհն. Հովհաննիսյանը[5]: 1857 թվականի դրությամբ Սուրբ Գևորգ եկեղեցուն են պատկանել հասարակության կողմից ընծայված երկու սենյակ, որից ստացվող հասույթը տրված էր երեսփոխան Զաքար Տեր-Մանվելյանի տնօրինությանը[6]: 1880-ական թվականներին արդեն Սուրբ Վարդան անվամբ եկեղեցին հիշատակվում է՝ որպես քարաշեն, փայտածածկ կառույց[7]: 1915 թվականի դրությամբ նրա ծխականների թիվը հասնում էր 1242-ի[8]:

Գյուղում պահպանված ուխտատեղերից են Սուրբ Մինասը, Թևաթորոսը, Դավոյի սուրբը, Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը և այլ սրբատեղեր: Նշենք նաև, որ գյուղացիների տներում պահպանվում են տարբեր կրոնական գրքեր, որոնցից շատերը պահվում են տներում առանձնացված անկյուններում և տների բակում կառուցված փոքրիկ աղոթատեղ մատուռներում[9]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցին կառուցված է անմշակ քարով, կրաշաղախով, գմբեթավոր եռանավ բազիլիկ է: Բացառություն է կազմում արևմտյան ճակատը, որը կառուցված է սրբատաշ քարից: Եկեղեցու արտաքին չափսերն են 11x18 մ: Արևմտյան ճակտոնի գագաթին կառուցված է մետաղյա զանգակատունը: Մուտքը արևմտյան կողմից է: Վերջինիս ճակատային մասից բացված է կիսաշրջանաձև պատուհան: Ներքին տարածքը երեք զույգ սյուներով բաժանված է երկու նավերի, իսկ կենտրոնական մասում մեկ մեծ սրահ է:

Սբ Խորանը կառուցված է արևելյան մասում՝ իր աջ և ձախ ավանդատներով: Հյուսիսային պատին մկրտության ավազանն է[10]:

Դպրոց. Եկեղեցին ունեցել է նաև իր ծխական դպրոցը, որի մասին արխիվային վավերագրերը տեղեկություններ են հաղորդում սկսած 19-րդ դարի 60-ական թվականներից: Համաձայն դրանց` այն բացվել է տեղի հասարակության միջոցներով 1864 թվականին և տվյալ պահին ունեցել է 20 սովորող[11]:

Վերանորոգություն և վերաօծում. Խորհրդային շրջանում եկեղեցին, ի թիվս մյուս եկեղեցի­ների, փակվեց և վերածվեց պահեստի: 2017 թվականին, նախկին Դիլիֆաբնակ բարերարների նախաձեռնությամբ իրականացվեցին եկեղեցու վերանորոգության աշխա­տանքները: Վերանորոգվեց եկեղեցու տանիքը, վերականգնվեց գմբեթը և կատարվեցին ներքին հարդարման աշխատանքներ: Ամբողջությամբ վերակառուցվեցին եկեղեցու Սբ Խորանն ու Մկրտության ավազանը[12]:

2018 թվականի հոկտեմբերի 12-ին Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի ձեռամբ վերաօծվեց Սրբոց Վարդան եկեղեցին: Հայ Եկեղեցու օծման կարգով Վիրահայոց թեմի Առաջնորդի հանդիսապետությամբ և Դիլիսկայի Սուրբ Սարգիս եկեղեցու հոգևոր հովիվ Արժ. Տեր Տիգրան քահանա Մխիթարյանի ու Գանձայի Սուրբ Կարապետ եկեղեցու հոգևոր հովիվ Արժ. Տեր Գևորգ քահանա Ասատրյանի ընկերակցությամբ կատարվեց եկեղեցու դռնբացեքի արարողությունը: Սուրբ մյուռոնով օծվեցին եկեղեցու 16 սյուները, մկրտության ավազանը, պատկերները, որոնք վերածվեցին սրբապատկերի: Նորաօծ եկեղեցում անդրանիկ Սբ Պատարագը մատուցեց Նինոծմինդայի Սուրբ Սարգիս եկեղեցու և շրջանի համայնքների հոգևոր հովիվ Արժ. Տեր Արմաշ քհն. Պողոսյանը:

Սբ Պատարագի ավարտին եկեղեցու բակում կատարվեց խաչքարի օծում, որը նվիրված է Սարդարապատի հերոսամարտի և Հայոց պետականության վերականգնման 100-ամյակին: Եկեղեցու վերաօծման արարողությանը ներկա էին տեղական իշխանության ներկայացուցիչներ, Հայաստանի, Վրաստանի և Ռուսաստանի Դաշնության տարբեր շրջաններից ժամանած հյուրեր և ուխտավորներ[13]:

 

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1] Ս. Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 166:

[2] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 5540-5543; 5548-5552; 5557-5561:

[3] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 5544-5547; 5553-5556; 5562-5572:

[4] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 457, թ. 60; գ. 3800, թ. 4:

[5] Նույն տեղում, գ. 457, թ. 60:

[6] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 37 շրջ.-38:

[7] «Արձագանք», 1885, N 3, էջ 41:

[8] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 15, գ. 795 /մաս 3/, թ. 239 շրջ.-240:

[9] Ա. Դավթյան, Հայկական և հայախառը բնակավայրերը Վրաստանում, Երևան, 1997, էջ 110:

[10] Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն:

   Վիրահայոց թեմ:

[11] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3977, թ. 54 շրջ.-55:

[12] Վիրահայոց թեմի մամլո դիվան:

ՄԱՄԶԱՐԱ - ՍՈՒՐԲ ՄԵՍՐՈՊ ՄԱՇՏՈՑ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 2013 ԹՎԱԿԱՆԻՆ:

1 Mamzara surb mesrop mashtocՆինոծմինդայից 8 կմ հյուսիս-արևելք գտնվող Նամզարա (Մամզարա) գյուղում է գտնվում Ջավախեթի միակ Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց անունը կրող եկեղեցին:

Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց եկեղեցին կառուցվել է 2013 թվականին: Եկեղեցին կառուցվել և շրջակա տարածքը բարեկարգվել է բարերարությամբ ռուսաստանաբնակ գործարար Հակոբ Խաչատրյանի:

Նույն թվականի նոյեմբերի 16-ին տեղի է ունեցել Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց եկեղեցու օծումը՝ ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի, մասնակցությամբ` Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Տեր Բաբգէն վրդ. Սալբիյանի, Նինոծմինդայի և հարակից գյուղերի հովիվ Տեր Արմաշ քհն. Պողոսյանի և Տեր Տաթև քհն. Մարուքյանի: Եկեղեցու օծման կարգը սկսվում է նախորդ երեկոյան կատարված նավակատիկի՝ դռնբացեքի արարողությամբ: Օծվում են եկեղեցու 16 սյուները, մկրտության ավազանը, սրբապատկերները: Եկեղեցու օծման կարգից անմիջապես հետո Տեր Արմաշ քհն. Պողոսյանի կողմից մատուցվում է Սուրբ Պատարագ։ Եկեղեցու բակում տեղադրված է ցեղասպանության զոհերի հիշատակի խաչքար[1]:

Ճարտարապետություն․ Եկեղեցին կառուցված է բազալտից: Ընդհանուր չափսերն են 12,05 x 7,55 մ: Մուտքը արևմտյան կողմից է, որի վերևի մասում ագուցված է խաչքար, իսկ ներքևի մասում առկա է եկեղեցու կառուցման վերաբերյալ 8 տողանոց արձանագրություն․2 Mamzara surb mesrop mashtoc

ԿԱՄՕՔՆ ԱՍՏՈՒԾՈՅ ԿԱՌՈՒՑԱՒ | ՍՈՒՐԲ ՄԵՍՐՈՊ ՄԱՇՏՈՑ ԵԿԵՂԵՑԻՍ՝ | ԲԱՐԵՐԱՐՈՒԹՅԱՄԲ ՏԻԱՐ ՀԱԿՈԲ | ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԻ ՅԱՐԵՒՇԱՏՈՒԹՅՈՒՆ ԻՒՐ | ԾՆՈՂԱՑՆ ՄՆԱՑԱԿԱՆ ԵՒ ԾՈՒԻՆԱՐ | ԽԱՉԱՏՐՅԱՆՆԵՐԻ | Ի ԹՈՒԻՆ ՀԱՅՈՑ ՌՆԿԲ ԵՒ Ի | ՓՐԿՉԱԿԱՆ 2013 Թ. ։

Մուտքի անմիջապես վերևում` տանիքի վրա, կառուցված է փոքրիկ զանգակատուն։ Եկեղեցին լուսավորվում է եկեղեցու արևմտյան, ինչպես նաև աջ և ձախ պատերին բացված կամարաձև պատուհաններից։ Եկեղեցու արևելյան մասում է գտնվում Սբ Խորանը՝ իր աջ ու ձախ ավանդատներով։ Առաստաղը ծածկված է փայտյա կամարաձև ծածկով[2]:

ՍՈՒՐԲ ԳՐԻԳՈՐ ԼՈՒՍԱՎՈՐԻՉ ԵԿԵՂԵՑԻ

Եկեղեցու հիմնադրումը. Նամզարա գյուղում է գտնվում նաև 19-րդ դարի առաջին կեսին կառուցված Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին, որի վերաբերյալ Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի արխիվային վավերագրերը տեղեկություններ են հաղորդում սկսած 1830-ական թվականներից: 1840 թվականի թեմի եկեղեցիների տեղեկագրի համաձայն` եկեղեցու ծխականների թիվը կազմել է 113-ը:[3] 1860-ական թվականներին եկեղեցին դեռևս փայտաշեն էր[4], 1880-ական թվականներին հիշատակվում է որպես քարաշեն, փայտածածկ կառույց[5]: 20-րդ դարի սկզբին եկեղեցու տարեկան կապիտալը կազմել է 171 ռ. 40 կ. արծաթով[6]: Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու շուրջը տարածվում է 19-րդ դարի հայկական գերեզմանատունը:

Ճարտարապետություն. Սուրբ Լուսավորիչ եկեղեցու արտաքին չափսերն են 17,25x7,10 մ: Եկեղեցին ունի կիսաշրջանաձև խորան[7]:

Ծխատեր քահանաներ. Սուրբ Լուսավորիչ եկեղեցու քահանա է հիշատակվում Տեր Հովհաննես Հովհաննիսյանը[8]:

Դպրոց. Վրաստանի և Իմերեթի թեմի դպրոցների տեղեկագրի համաձայն` Մամզարա գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցը հիմնադրվել է 1864 թվականին, հասարակության միջոցներով: 1869 թվականի դրությամբ ունեցել է 25 սովորող, 1 ուսուցիչ[9]: Ուսուցիչներից հիշատակվում է Գալուստ Համբարձումյանցը[10]:

 

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1] http://armenianchurch.ge/hy/lurer?start=815: Վիրահայոց Թեմի Մամլո Դիվան:

[2] Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն: Վիրահայոց թեմ:

[3] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4:

[4] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 74:

[5] «Արձագանք», 1885, N 3, էջ 41:

[6] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, մաս 1, թ. 111-ի շրջ.-112:

[7] Ս. Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 412:

[8] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 457, թ. 60:

[9] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3977, թ. 54-ի շրջ.-55:

[10] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 15, գ. 52, թ. 44:

ՄԵԾ ԱՐԱԳՅԱԼ - ՍՈՒՐԲ ԽԱՉ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 1830-ԱԿԱՆ ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻՆ:

4 didi aragiali- surb xachis eklesiaԵկեղեցու հիմնադրումը. Նինոծմինդայից 8 կմ հյուսիս-արևելք գտնվող Մեծ Արագյալ գյուղի Սուրբ Խաչ եկեղեցին հիմնադրվել է 19-րդ դարի 30-ական թվականներին: Եկեղեցու անունը հիշատակվում է Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի 1839-1840 թվականների տեղեկագրում: Դպիրներ են հիշատակվում Հարություն Տեր-Հովհաննիսյանը, Առաքել Դանիելյանը[1]: Հիշյալ թվականներին եկեղեցու ծխականների թիվը կազմել է 149-ը[2]: 1860-ական 3 M.Aragyalթվականներին եկեղեցին հիշատակվում է որպես փայտաշեն կառույց[3], 1880-ական թվականներին, ինչպես թեմի մի շարք գյուղերի եկեղեցիները, քարաշեն, փայտածածկ[4]: 20-րդ դարի սկզբին եկեղեցու տարեկան եկամուտը կազմել է 41 ռ. 34 կ. արծաթով[5]:

Մեծ Արագյալ գյուղում պահպանվել են նաև 13-14-րդ դարերով թվագրվող «Ծերունի» անվամբ հայտնի ավերակ եկեղեցու մնացորդները[6]:

Ճարտարապետություն. Սուրբ Խաչ եկեղեցին 3 սյուների վրա հենվող քարաշեն, փայտածածկ կառույց է: Կառուցված է տուֆից՝ բացառությամբ հյուսիսային պատի, որը կառուցված է համակ սրբատաշ քարով: Եկեղեցին իրենից ներկայացնում է երկգմբեթավոր, վեհատեսիլ շինություն: Արտաքին չափսերն են 13,61x9,15 մ: Հարավային ճակատին առկա են նորոգման հետքեր[7]:

Ծխատեր քահանաներ. Համաձայն Մեծ Արագյալ գյուղի Սուրբ Խաչ եկեղեցու չափաբերական մատյանների` եկեղեցու քահանաներից են եղել Ստեփանոս քհն. Տեր-2 didi aragiali surb xachՍտեփանոսյանը[8], Բարսեղ քհն. Տեր-Հովհաննիսյանը[9]:

Դպրոց. Վրաստանի և Իմերեթի թեմի 1869 թվականի դպրոցների տեղեկագրի համաձայն՝ գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցը, ի թիվս, շրջանի մի շարք գյուղերի դպրոցների, բացվել է 1864 թվականին, տեղի բնակիչների միջոցներով: 1869 թվականի դրությամբ ունեցել է 22 սովորող, 1 ուսուցիչ[10]: 1870-ական թվականներին ուսուցիչ է հիշատակվում Մելքոն Մանուկյանը[11]:1 didi aragiali surb xach

Եկեղեցու վերանորոգություն և վերաօծում. Եկեղեցին վերակառուցվել է 2014-2015 թվականներին: 2015 թվականի հոկտեմբերի 12-ին, իր դռները բացեց բարերարներ Արթուր և Աիդա Իսոյանների կողմից հիմնովին վերակառուցված, 1830 թվականին հիմնադրված «Սուրբ Խաչ» եկեղեցին, բարեկարգված բակով և տարածքով: Եկեղեցին վերակառուցվել է ճարտարապետ Ազատ Մղդեսյանի նախագծով, դիզայնի հեղինակն է Արմեն Ղուկասյանը, քանդակագործությունը պատկանում է Գևորգ Մնացականյանին: Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի ձեռամբ, նորովի վերակառուցված եկեղեցում կատարվեց դռնբացեքի արարողություն: Հաջորդ օրը՝ հոկտեմբերի 13-ին, Վիրահայոց թեմի առաջնորդի նախագահությամբ և Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Տեր Բաբգէն վարդապետ Սալբիյանի, տարածաշրջանի հոգևոր դասի մասնակցությամբ կատարվեց հինավուրց «Սուրբ Խաչ» եկեղեցու վերաօծման կարգը: Սուրբ Խաչ եկեղեցում անդրանիկ Սուրբ Պատարագը մատուցեց Նինոծմինդայի Սուրբ Սարգիս եկեղեցու հոգևոր հովիվ Արժանապատիվ Տեր Արմաշ քահանա Պողոսյանը[12]:

 

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 457, թ. 58:

[2] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4:

[3] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 74:

[4] «Արձագանք», 1885, N 3, էջ 41:

[5] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, մաս 1, թ. 112-ի շրջ.-113:

[6] Ս. Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 371:

[7] Ս. Կարապետյան, նույն տեղում:

[8] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 813, թ. 2:

[9] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 810, թ. 2; գ. 840, թ. 2:

[10] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3977, թ. 54-ի շրջ.-55:

[11] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 15, գ. 52, թ. 43-ի շրջ.-44:

[12] http://armenianchurch.ge/hy/lurer?start=435: Վիրահայոց Թեմի Մամլո Դիվան:

ՄԵԾ ԳՈՆԴՈՒՐԱ – ՍՈՒՐԲ ՀԱԿՈԲ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 1830 ԹՎԱԿԱՆԻՆ:

2 didi gondura-surb hakobisԵկեղեցու հիմնադրումը. Նինոծմինդայից 10 կմ հյուսիս-արևմուտք գտնվող Մեծ Գյոնդուրա գյուղի Սուրբ. Հակոբ եկեղեցին հիմնադրվել է 19-րդ դարի 30-ական թվականներին: Եկեղեցու անունն առկա է Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի 1839-40-ական թվականների տեղեկագրում: Վերջինիս համաձայն եկեղեցու ծխականների թիվը տվյալ պահին կազմել է 256-ը[1]: 1860-ական թվականներին եկեղեցին դեռևս փայտաշեն էր[2]: 1869 թվականին հին եկեղեցու տեղում կառուցվում է մինչև օրս կանգուն քարաշեն նոր եկեղեցին, որի արևմտյան ճակատին պահպանվել է այդ հաստատող շինարարական արձանագրությունը, համաձայն որի՝ եկեղեցին կառուցվել է հասարակության միջոցներով, Հակոբ քհն. Միքելյանցի ղեկավարությամբ[3]:

1905 թվականի թեմի եկեղեցիների տեղեկագրում Մեծ Գյոնդուրա գյուղում հիշատակված է նաև Սուրբ Համբարձում անվամբ եկեղեցի, որի տարեկան եկամուտը կազմել է 37 ռ. արծաթով[4]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցին բազիլիկ տիպի է` կառուցված մոխրագույն սրբատաշ բազալտից: Ընդհանուր չափսերն են 18,92x10,85 մ: Եկեղեցու ճակատային մասում զետեղված է կարմիր տուֆից խաչքար և փոքրիկ արձանագրություն։ Մուտքը բացված է եկեղեցու արևմտյան մասից, որը շրջապատված է ուղղանկյուն ժապավենով: Մուտքի դռան աջ և ձախ կողմերում կամարաձև խորշեր են: Եկեղեցու տանիքի վրա կառուցված է երկհարկանի զանգակատուն: Արևելյան մասում Սուրբ Խորանն է՝ աջ ու ձախ կողմերում գտնվող ավանդատներով։1 didi gonduri-surb hakob

Ծխատեր քահանաներ.Մեծ Գյոնդուրա գյուղի Սուրբ Հակոբ եկեղեցու քահանաներից է եղել Հակոբ քհն. Միքայելյանցը[5]: Քահանայագործել է 1860-80-ական թվականներին[6]:

Դպրոց. Գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցի վերաբերյալ հիշատակություն առկա է թեմի դպրոցների 1869 թվականի տեղեկագրում, համաձայն որի՝ այն հիմնադրվել է 1864 թվականին, տեղի հասարակության միջոցներով: Տվյալ պահին սովորողների թիվը կազմել է 49-ը[7]: 1875 թվականի տեղեկագրի տվյալներով, գյուղի նախակրթարանը գտնվել է Սուրբ Հակոբ եկեղեցու գավթում: Ուսուցիչ է հիշատակվում Ալեքսանդր Պետրոսյանը[8]:

Եկեղեցու վերանորոգություն. 2010 թվականին վերանորոգվել է Սուրբ Հակոբ եկեղեցու տանիքը և թիթեղապատվել: Աշխատանքները կատարվել են գյուղի ռուսաստանաբնակ բարեգործ Մնացական Առաքելյանի միջոցներով: Ներքին հարդարման աշխատանքները շարունակվում են: Եկեղեցին դեռևս վերաօծված չէ, ուստի Սուրբ Պատարագը կատարվում է Վեմ քարով:

 

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4:

[2] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 74:

[3] Ս. Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 373:

[4] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, մաս 1, թ. 111-ի շրջ.-112:

[5] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 1173, թ. 2; գ. 1177, թ. 2; գ. 1201, թ. 3:

[6] Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն: Վիրահայոց թեմ:

[7] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3977, թ. 53-ի շրջ.-54:

[8] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 15, գ. 52, թ. 44:

ՆԻՆՈԾՄԻՆԴԱ (ԽՈՋԱԲԵԿ) - ՍՈՒՐԲ ՍԱՐԳԻՍ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 19-ՐԴ ԴԱՐԻ ԱՌԱՋԻՆ ԿԵՍԻՆ:

3 xojabeki surb sargisԵկեղեցու հիմնադրումը. Խոջաբեկ զյուղր գտնվում է Ախալքալաքից ուղիղ գծով 16 կմ հարավ-արևելք, Խան­չալի լճի արևելյան ափից 2 կմ հեռու, ծովի մակերևույթից 1930-1950 մ բարձրության վրա: Հյուսիս-արևմուտքից կից է եղել Նինոծմինդա շրջկենտրոնին, այժմ այն միավորվել է շրջկենտրոնին և համարվում է մեկ համայնք: Խոջաբեկ գյուղի բնակիչները 19-րդ դարի 40-ական թվականներին, առանց կոնսիստորիայի հավանության, հիմնում են իրենց ծխական եկեղեցին: Մինչև 1848 2 xojabeki surb sargisթվականը եկեղեցին դեռևս օծված չէր: Նույն թվականին նրանք օծման խնդրանքով դիմում են կոնսիստորիային[1]: Թեմի արխիվային վավերագրերում 1866 թվականի դրությամբ եկեղեցին նշվում է՝ որպես փայտաշեն կառույց[2]: Սուրբ Սարգիս եկեղեցին իր նպատակին ծառայեց մինչև 19-րդ դարի 80-ական թվականները: 1882-1884 թվականներին սկսվեցին նոր եկեղեցու կառուցման աշխատանքները: Եկեղեցու կառուցման և օծման մասին տեղեկություններ է հաղորդում եկեղեցու արևմտյան պատին, մուտքից վեր բացված լուսամուտի բարավորին արված շինարարական արձանագրությունը, համաձայն որի եկեղեցին կառուցվել է հասարակության միջոցներով: Օծվել է 1884 թվականին, Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի առաջնորդ Արիստակես եպիսկոպոսի ձեռամբ[3]:

20-րդ դարի սկզբին Սուրբ Սարգիս եկեղեցու կապիտալը կազմել է 417 ռ. 58 կ., անշարժ կալվածքներից ստացված եկամուտը` 76 ռ. 46 կ. արծաթով[4]:

Ճարտարապետություն․Սուրբ Սարգիս եկեղեցին կառուցված է համակ սրբատաշ քարով: Արտաքին չափսերն են 18,68 x 11,02 մ: Մուտքն արևմտյան կողմից է: Կրկնահարկ զանգակատունը կառուցված է արևմտյան ճակտոնի գագաթին[5]:

Դպրոց. Գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցը բացվել է 1864 թվականին, հասարակության միջոցներով[6]: 1875 թվականի թեմի դպրոցների տեղեկագրի համաձայն` նախակրթարանը գտնվել է եկեղեցու գավթում: Ուսուցիչ է հիշատակվում Սիմեոն Թումասյանցը[7]:

Եկեղեցին խորհրդային և հետխորհրդային տարիներին. Խորհրդային տարիներին եկեղեցին վերածվել է պահեստի և չի ծառայել իր նպատակին 1 xojabeki surb sargisմինչև 1993 1xojabeki surb sargisթվականի նոյեմբերի 13-ը, երբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Տ. Գևորգ եպս. Սերայդարյանը կատարում է վերաբացման և օծման արարողությունը: 1995 թվականին խոջաբեկցիները հանդիսությամբ նշում են ինչպես գյուղի հիմնադրման 165 ամյակը, այնպես էլ եկեղեցու կառուցման 110 ամյակը: Նույն թվականի օգոստոսի 13-ին Սուրբ Սարգիս եկեղեցում մատուցվում է Սուրբ Պատարագ: Պատարագիչն էր Սեպուհ վարդապետը, վերաբերում կատարողը` Եղիա քահանան[8]:

Եկեղեցու վերանորոգություն և վերաօծում. Եկեղեցու հետագա վերանորոգչական աշխատանքներն իրականցվում են տեղի հոգևոր հովիվ Տ. Արմաշ քահանա Պողոսյանի նախաձեռնությամբ: Եկեղեցին վերանորոգվել և տարածքր բարեկարգվել է նույն գյուղի ծնունդ, այժմ ռուսաստանաբնակ Թաթուլ և Արմեն Ղարսլյան եղբայրների բարերարությամբ:

2010 թվականի հուլիս 4-ին, հանդիսապետությամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Տ. Վազգեն եպիսկո­պոս Միրզախանյանի և մասնակցությամբ Սամցխե- Ջավախքի և Ծալկայի րնդհանուր առաջնորդա­կան փոխանորդ Տ. Բաբգէն աբղ. Սալբիյանի, կատարվում է Սուրբ Սարգիս եկեղեցու օրհնության կարգ, որին հաջորդում է Սբ Պատարագի սրբազան արարողությունը[9]:

 

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1]Ս. Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 245:

[2] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 74:

[3] Ս. Կարապետյան, նույն տեղում:

[4] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, մաս 1, թ. 111-ի շրջ.-112:

[5] Ս. Կարապետյան, նույն տեղում:

[6] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3977, թ. 54-ի շրջ.:

[7] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 15, գ. 52, թ. 43-ի շրջ.:

[8] «Էջմիածին», 1995, Ը-Թ, էջ 130-131:

[9] «Էջմիածին», 2010, Է, էջ 146:

ՋԻԳՐԱՇԵՆ - ՍՈՒՐԲ ՀՐԵՇՏԱԿԱՊԵՏԱՑ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 1850 ԹՎԱԿԱՆԻՆ:

4 jigrasheni-surb hreshtakapetacis eklesiaԵկեղեցու հիմնադրումը. Ախալքալաքից 9 կմ հարավ-արևելք, Նինոծմինդայի շրջանում գտնվող Ջիգրաշեն գյուղի Սուրբ Հրեշտակապետաց եկեղեցու վերաբերյալ Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի ֆոնդի արխիվային վավերագրերը տեղեկություններ են հաղորդում սկսած 19-րդ դարի 40-50-ական թվականներից: Այսպես` եկեղեցին հիշատակվում է 1840 թվականի թեմի եկեղեցիների տեղեկագրում` Սուրբ Հրեշտակապետաց Գաբրիելի և Միքայելի անվամբ[1], 1857-1860 թվականների տեղեկագրում` Սբ. Հրեշտակապետաց անվամբ[2]: Մեկ այլ` 1866 թվականի տեղեկագրում հիշատակվում է որպես փայտաշեն կառույց[3]: 1885 թվականի դրությամբ եկեղեցին արդեն քարաշեն էր, փայտածածկ[4]: Հավելենք, որ 20-րդ դարի սկզբին եկեղեցու կապիտալը կազմել է մոտ 2989 2 jigrasheni surb hreshtakapetacռուբ. 31 կ. արծաթով[5]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցու մուտքը բացված է արևմտյան ճակատից: Ծածկը հենվում է 4 զույգ փայտակերտ սյուների վրա: Հյուսիսային պատի մեջ մկրտության ավազանն է[6]:

Ծխատեր քահանաներ. Համաձայն Ջիգրաշեն գյուղի Սուրբ Հրեշտակապետաց եկեղեցու չափաբերական մատյանների` եկեղեցու քահանաներից են եղել Ավետիս քհն. Տեր-Հովհաննիսյանը[7], Մամբրե քհն. Կարապետյանը[8]: Քահանայագործել են 1860-80-ական թվականներին:

Դպրոց. Վրաստանի և Իմերեթի թեմի 1875 թվականի դպրոցների տեղեկագրի համաձայն՝ տվյալ պահին գյուղն ունեցել է իր նախակրթարանը` 50 սովորողներով: Ուսուցիչ է հիշատակվում 1 jigrasheni surb hreshtakapetacՄամբրե քհն. Մանուկյանցը[9]: 1860-ական թվականների տեղեկագրում գյուղի դպրոցի մասին հիշատակությունների չենք հանդիպել:

Եկեղեցու վերանորոգություն և վերաօծում. Սուրբ Հրեշտակապետաց եկեղեցին երկար տարիներ գտնվել է կիսաքանդ վիճակում, սակայն ռուսաստանաբնակ ջիգրաշենցի Արսեն Քսպոյանի բարերարությամբ, 2012 թվականին եկեղեցին հիմնովին վերանորոգվում է: Եկեղեցու բարենորոգման հետ միաժամանակ բարեկարգվում և ցանկապատվում է եկեղեցու բակն ու տարածքը: 2013 թվականի նոյեմբերի 11-ին Նինոծմինդայի շրջանի Ջիգրաշեն գյուղի Սուրբ Հրեշտակապետաց վերանորգված և բարեկարգված եկեղեցին վերաօծվում է ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տ. Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի, մասնակցությամբ՝ Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Տ. Բաբգէն աբեղա Սալբիյանի և հոգևոր դասի: Նինոծմինդայի հայ համայնքների հոգևոր հովիվ Տ. Արմաշ քահանա Պողոսյանի կողմից նորաօծ եկեղեցում մատուցվեց Սուրբ Պատարագ: Հավարտ պատարագի Ջիգրաշենի Սուրբ Հրեշտակապետաց եկեղեցում կատարվեց առաջին մկրտությունը: Մկրտվեցին բարերար Արսեն Քսպոյանի ընտանիքի ութ անդամները՝ դառնալով նորաօծ եկեղեցու առաջին մկրտվողները[10]:

 

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4:

[2] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 37-ի շրջ.-38:

[3] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 74-ի շրջ.-75:

[4] «Արձագանք», 1885, N 3, էջ 41:

[5] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, մաս 1, թ. 111-ի շրջ.-112:

[6] Ս. Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 427:

[7] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 4722, թ. 2:

[8] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 4750, թ. 3:

[9] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 15, գ. 52, թ. 44:

[10] http://haynews.am/hy/1384160634. Ջավախքի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդության մամլո դիվան:

ՍԱԹԽԱ - ՍՈՒՐԲ ՄԵԾՆ ՆԵՐՍԵՍ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 1869 ԹՎԱԿԱՆԻՆ:

satxa-surb metsn nersesis eklesiaԵկեղեցու հիմնադրումը. Ախալքալաքից 18 կմ հարավ-արևելք գտնվող Սաթխա գյուղի Սբ. Մեծն Ներսես Հայրապետ եկեղեցին կառուցվել է 1869 թվականին գյուղում գտնված Սբ. Աստվածածին հին եկեղեցուն կից` հարավային կողմից: Նոր եկեղեցու անհրաժեշտությունը պայմանավորված էր բնակչության քանակի աճով[1]: 1885 թվականի «Արձագանք» թերթի տվյալներով, Սաթխայի նոր եկեղեցին նման էր հին եկեղեցուն, սակայն ավելի ընդարձակ էր[2]: 1903 թվականին այն ենթարկվում է վերանորոգման տեղի հասարակության միջոցներով[3]: 1905 թվականին եկեղեցու եկամուտը կազմում էր 96 ռ. 26 կ. արծաթով[4]:2 sarxa surb metsn nerses 2

Վերոնշյալ Սուրբ Աստվածածին անվամբ հայտնի հին եկեղեցին դեռևս գոյություն ուներ միջնադարից, որը Սուրբ Աստվածածին անվամբ հիշատակվում է թեմի եկեղեցիների 1840 թվականի տեղեկագրում[5]: Եկեղեցու քահանա է հիշատակվում Տեր-Գևորգ Հարությունյանը, դպիր` Ստեփանոս Տեր-Զաքարյանը[6]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցու արտաքին չափսերն են 22.75 x 13,95 մ: Գմբեթավոր է, կառուցված է անմշակ, սրբատաշ քարով և կրաշաղախով[7]:

Ծխատեր քահանաներ. Համաձայն Սաթխա գյուղի Սուրբ Ներսես եկեղեցու չափաբերական մատյանների` եկեղեցու քահանաներից են եղել Ստեփանոս քհն. Տեր-Ստեփանոսյանը, Գրիգոր Տեր-Գևորգյանը[8]:

Դպրոց. Թեմի դպրոցների տեղեկագրի համաձայն` գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցը բացվել է 1864 թվականին` հասարակության միջոցներով: 1869 թվականի դրությամբ ունեցել է 86 սովորող[9]: 1875 թվականի տեղեկագրի համաձայն՝ գյուղի նախակրթարանը գտնվել է եկեղեցու գավթում: Ուսուցիչ է հիշատակվում Եղիշե Տեր-Ստեփանոսյանը[10]:

Եկեղեցու վերանորոգություն. Սաթխայի Սուրբ Մեծն Ներսես եկեղեցին վերջին անգամ վերանորոգվել է 1994 թվականին, սաթխայաբնակ Արտյուշ Սանոսյանի նախաձեռնությամբ 1 satxa surb metsn nersesկազմակերպված ժողովրդական հանգանակությամբ: Վերանորոգման ժամանակ թիթեղապատվել է եկեղեցու տանիքը և գմբեթը, մաքրվել ու հարդարվել եկեղեցու սրահը:

Եկեղեցու վերանորոգման ժամանակ դռան շեմքի տակ հայտնաբերվել է գյուղի հյուսիս-արևելյան կողմում գտնվող 7 բլուրների վրա կառուցված ամրոցի հիմնադրման վերաբերյալ արձանագրություն՝ թվագրված (ԹՌՃԷ) 1658 թվականով[11]։

Ավելի ուշ, ծնունդով սաթխացի Մկոյան և Սանոսյան ընտանիքների ներկայացուցիչների նյութական միջոցներով հիմնանորոգվել է եկեղեցին։ 2002 թվականի դեկտեմբերի 15-ին ձեռամբ Շիրակի թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տ. Միքայել եպիսկոպոս Աջապահյանի և մասնակցությամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Տ. Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի օծվել է Սուրբ Ներսես Մեծ Հայրապետի անունը կրող եկեղեցին։

 

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1] Ս. Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 438:

[2] Արաձագանք, 1885, N 3 , էջ 41:

[3] Ս. Կարապետյան, նույն տեղում:

[4] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, մաս 1, թ. 112-ի շրջ.-113:

[5] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4:

[6] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 457, թ. 58-ի շրջ.-59:

[7] Ս. Կարապետյան, նույն տեղում:

[8] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 5003, թ. 2:

[9] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3977, թ. 54-ի շրջ.-55:

[10] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 15, գ. 52, թ. 43-ի շրջ.-44:

[11] Ե. Լալայան, Երկեր, հ.1,Երևան 1983, էջ 61:

 

ՓՈՔՐ ԱՐԱԳՅԱԼ - ՍՈՒՐԲ ՍՏԵՓԱՆՈՍ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 1862 ԹՎԱԿԱՆԻՆ:

2 patara aragiali-surb stepanosis eklesia

Եկեղեցու հիմնադրումը. Նինոծմինդայից 8 կմ հյուսիս-արևելք գտնվող Փոքր Արագյալ գյուղի Սբ. Ստեփանոս եկեղեցու արևմտյան ճակատին պահպանված շինարարական արձանագրության[1] համաձայն՝ այն կառուցվել է 1862 թվականին: 1866 թվականի Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի եկեղեցիների տեղեկագրում եկեղեցին հիշատակվում է որպես փայտաշեն կառույց` 20 ծխերով[2]: 1885 թվականին `քարաշեն, փայտածածկ` 26 ծխերով[3]: 20-րդ դարի սկզբի դրությամբ՝ եկեղեցու տարեկան եկամուտը կազմել է 20 ռ. 30 կ. արծաթով[4]:

Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցու հարավային կողմում գտնվում է գյուղի երկու գերեզմանոցներից մեկը:

Ճարտարապետություն. Քարաշեն, փայտածածկ կառույց է: Արտաքին չափսերն են 13,27 × 9,12մ: Արևմտյան ճակտոնի գագաթին ունեցել է փայտաշեն քառասյուն զանգակատուն[5]:

Ծխատեր քահանաներ. Համաձայն Փոքր Արագյալ գյուղի Սբ. Ստեփանոս եկեղեցու չափաբերական մատյանների` եկեղեցու քահանաներից են եղել Գրիգոր քհն. Տեր-Գևորգյանը, Ստեփանոս քհն. Տեր-Ղազարյանը[6], Ղազարոս քհն. Տեր-Խաչատրյանցը[7]: Քահանայագործել են 1860-80-ական թվականներին:

Դպրոց. Գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցի վերաբերյալ հիշատակություն առկա է սկսած 1870-ական թվականներից: Մասնավորապես, թեմի դպրոցների 1875 թվականի տեղեկագրում նշվում է, որ գյուղն ունի մեկ նախակրթարան 15 սովորողներով: Ուսուցիչ է հիշատակվում Գևորգ Վարդանյանցը[8]:

Եկեղեցու վերանորոգություն և վերաօծում. Հետխորհրդային տարիներից հետո Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին ևս վերանորոգության կարիք ուներ: Եկեղեցու վերանորոգման նախաձեռնությունը իր վրա է վերցնում փոքրարագյալցի բարեգործ Եզեկ Եզեկյանը: 2009 թվականին նրա միջոցներով վերանորոգվում է եկեղեցին և բարեկարգվում տարածքը: Եկեղեցին վերաօծվել է 2009 թվականին:

 

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1] Ս. Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 525:

[2] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 74:

[3] «Արձագանք», 1885, N 3, էջ 41:

[4] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, մաս 1, թ. 112-ի շրջ.-113:

[5] Ս. Կարապետյան, նույն տեղում:

[6] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 792, թ. 2:

[7] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 794, թ. 2; գ. 809, թ. 2:

[8] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 15, գ. 52, թ. 43-ի շրջ.-44:

ՓՈՔՐ ԽԱՆՉԱԼԻ - ՍՈՒՐԲ ՀԱԿՈԲ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՇԱՏԱԿՎՈՒՄ Է 1850-ԱԿԱՆ ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻՑ, ՀԻՄՆՈՎԻՆ ՎԵՐԱՆՈՐՈԳՎԵԼ Է 1875 ԹՎԱԿԱՆԻՆ:

2 patara xanchali-surb hakobis eklesiaԵկեղեցու հիմնադրումը. Նինոծմինդայից 5.5 կմ հարավ-արևմուտք գտնվող Փոքր Խանչալի գյուղի եկեղեցին հիշատակվում է Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի 1840 թվականի տեղեկագրում: Եկեղեցու անունը չի նշվում: Ծխերի թիվը կազմել է 189[1]: 1860-ական թվականներին հիշատակվում է՝ որպես փայտաշեն կառույց[2]: Եկեղեցին հիմնովին վերակառուցվել է 1875 թվականին: Այդ են վկայում եկեղեցու բարավորին և մուտքից հարավ պահպանված շինարարական արձանագրությունները: Օծումը տեղի է ունեցել նույն թվականի սեպտեմբերին Գրիգոր արքեպս. Սաքինյանցի ձեռամբ[3]: 20-րդ դարի սկզբին եկեղեցու կապիտալը կազմել է 257ռ. 69 կ. արծաթով[4]: Եկեղեցու շուրջ տարածվում է գերեզմանոցը:

Ճարտարապետություն․ Եկեղեցին կառուցված է համակ սրբատաշ և կոփածո քարով: Տանիքը երկթեք է, որը պահվում է երկու բոլորաձև սյուներով: Միակ մուտքը արևմտյան ճակատից է: Արտաքին չափսերն են 16,80×10,33 մ: Մկրտության ավազանը կառուցված է հյուսիսային պատի մեջ[5]:

Ծխատեր քահանաներ․ Փոքր Խանչալի գյուղի Սուրբ Հակոբ եկեղեցու քահանաներից է եղել Վարդան քհն. Մովսիսյանը[6]: Քահանայագործել է 1860-80-ական թվականներին:1 ninotsminda-patara xanchali-surb hakob-

Դպրոց․ Փոքր Խանչալի գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցը բացվել է 1864 թվականին հասարակության միջոցներով[7]: 1870-ական թվականներին ուսուցիչ է հիշատակվում Կարապետ Խոպերյանցը[8]:

Եկեղեցու վերանորոգություն. Փոքր Խանչալիի Սուրբ Հակոբ եկեղեցին ևս խորհրդային տարիներին փակվել է և այդ տարիների ընթացքում հայտնվել անմխիթար վիճակում: Հետխորհրդային տարիներին եկեղեցին պարբերաբար բարեկարգվում է գյուղի բնակիչների կողմից: Սակայն բուն վերանորոգչական աշխատանքները սկսվել են 2015 թ., Արտակ և Բաբկեն Իսպիրյան եղբայրների միջոցներով: Վերակառուցվել է եկեղեցու փլված գմբեթը, տանիքը, մաքրվել և բարեկարգվել եկեղեցու սրահը, հեռացվել է հին ծեփը: Եկեղեցու ներքին հարդարման աշխատանքները դեռևս ավարտված չեն: Սբ Պատարագը կատարվում է Վեմ քարով:

 

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4:

[2] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 74:

[3] Ս. Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 531-532:

[4] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1,գ. 3912, մաս 1, թ. 111-ի շրջ.-112:

[5] Ս. Կարապետյան, նույն տեղում, էջ 531:

[6] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 2868, թ. 3; գ. 2873, թ. 2; գ. 2897, թ. 3:

[7] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3977, թ. 54-ի շրջ. -55:

[8] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 15, գ. 52, թ. 44:

ԱՍՊԻՆՁԱՅԻ ՇՐՋԱՆ

ԴԱՄԱԼԱ - ՍՈՒՐԲ ԽԱՉ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 19-ՐԴ ԴԱՐԻ ԱՌԱՋԻՆ ԿԵՍԻՆ:

1 aspindza-damala-surb xach Դամալա գյուղը Սամցխե-Ջավախքի Ասպինձայի շրջանի ամենամեծ գյուղն է: Բնակիչների նախնիները 1829-1830-ական թվականներին գաղթել են Էրզրումի նահանգից:

Եկեղեցու հիմնադրում. Ասպինձա շրջկենտրոնից 3 կմ արևելք գտնվող Դամալա գյուղի Սուրբ Խաչ եկեղեցու վերաբերյալ ամենավաղ հիշատակությունները հաղորդում են Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի ֆոնդի արխիվային վավերագրերը: Եկեղեցու անունն առկա է թեմի եկեղեցիների 1840 թվականի տեղեկագրում[1]: Եկեղեցին վերանորոգման է ենթարկվել 1843 թվականին[2]: 1866 թվականին եկեղեցին դեռևս փայտաշեն էր[3]: 1873 թվականի հիմնովին վերակառուցումից հետո այն հիշատակվում է որպես 30 ոտնաչափ երկարությամբ քարաշեն կառույց[4]: 1905 թվականի դրությամբ Սուրբ Խաչ եկեղեցին ունեցել է 791 ռ. 88 կ. արծաթով կապիտալ, ինչպես նաև մեկ տուն[5]:

Սուրբ Խաչ եկեղեցու շուրջը տարածվում է գերեզմանոցը, որտեղ բացի քառակող կոթող պատվանդաններից, պահպանվել են նաև ուշ միջնադարյան տապանաքարեր:

Գյուղի մոտակայքում X-XI դարերի Վանք անունով սրբատեղի կա[6]:

Ճարտարապետություն. Սուրբ Խաչ եկեղեցին բազիլիկ տիպի եկեղեցի է: Արտաքին չափսերն են 16,80×10,55 մ[7]: Եկեղեցու մուտքը արևմտյան կողմից է: Տանիքի արևմտյան մասում կա 4 սյունի2 aspindza-damala-surb xach վրա կառուցված փոքրիկ զանգակատուն[8]:

Ծխատեր քահանաներ. Վրաստանի և Իմերեթի թեմի հոգևորականների 1839-1840 թվականների տեղեկագրում Սուրբ Խաչ եկեղեցու քահանա է հիշատակվում Տեր Պետրոս Տեր-Աստվածատուրյանը, դպիրներ` Վարդան և Հակոբ Տեր-Պետրոսյանները[9]:

Դպրոց. Դամալա գյուղի եկեղեցական-ծխական դպրոցի վերաբերյալ հիշատակություն առկա է թեմի դպրոցների 1865 թվականի տեղեկագրում[10]: 19-րդ դարի հետագա տասնամյակներում դպրոցը փակվել և նորից բացվել է: 1915 թվականին եղել է միդասյա, որը պահվել է Կովկասյան բարեգործական ընկերության տրամադրած նպաստի հաշվին[11]:

Եկեղեցին խորհրդային և հետխորհրդային շրջանում. 1920-ական թվականներին եկեղեցին փակվել է, իսկ քահանան աքսորվել: Որոշ ժամանակ եկեղեցին օգտագործվել է որպես պահեստ, ավելի ուշ քայքայվել և փլվել է փայտաշեն տանիքը[12]:

Եկեղեցու վերաօծումը. 2004 թվականի դրությամբ, Սուրբ Խաչ եկեղեցին գտնվում էր կիսախարխուլ վիճակում, գրեթե ամբողջությամբ փլուզված էր փայտածածկ տանիքը: Սուրբ Խաչ եկեղեցու վերականգնման նախաձեռնությունը ստանձնեցին նախկին դամալացի բարերարները: Սուրբ Խաչ եկեղեցին հիմնովին նորոգվեց և տարածքը բարեկարգվեց Հայաստանում, ՌԴ-ում, Ուկրաինայում և Ղազախստանում բնակվող ծնունդով դամալացի բարեպաշտ հայերի նյութական աջակցությամբ և Ասպինձայի շրջանային ժողովի պատգամավոր Էմին Բալոյանի վերահսկողությամբ: 2008 թվականի մայիսի 1-ին, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Տ. Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի և թեմի հոգևոր դասի մասնակցությամբ, վերաօծվեց Ասպինձայի շրջանի Դամալա գյուղի Սուրբ Խաչ եկեղեցին: Վերաօծման հանդիսավոր կարգին հաջորդեց անդրանիկ Սբ Պատարագի արարողությունը, որը մատուցվեց Ախալցիխեի և Ասպինձայի շրջանների հոգևոր հովիվ Տ. Մանուկ քահանա Զեյնալյանի կողմից[13]:

 

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4-ի շրջ.:

[2] Ս. Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 495:

[3] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 75:

[4] «Մեղու Հայաստանի», 1873, № 15, էջ 2:

[5] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, մաս 1, թ. 109-ի շրջ.-110:

[6] «Էջմիածին», 2008, Ե, էջ 157:

[7] Ս. Կարապետյան, նույն տեղում:

[8]Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն: Վիրահայոց թեմ: 

[9] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 457, թ. 53 և շրջ.:

[10] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 2-ի շրջ.:

[11] «Մշակ», 1915, N 247, էջ 3:

[12] «Էջմիածին», տես նույն տեղում:

[13] «Էջմիածին», 2008, Ե, էջ 157-158:

 

ԾԱԼԿԱՅԻ ՇՐՋԱՆ

ԱՇԽԱԼԱ - ՍՈՒՐԲ ՄԻՆԱՍ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՇԱՏԱԿՎՈՒՄ Է 19-ՐԴ ԴԱՐԻ 30-40-ԱԿԱՆ ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻՑ:

1 ashxala-surb minasis eklesiaԵկեղեցու հիմնադրումը. Աշխալան (Աշկալա) հայաբնակ գյուղ է Վրաստանի Քվեմո Քարթլիի մարզի  Ծալկայի շրջանում: 1830-ական թվականներին ծխականները բարձրացնում են եկեղեցի ունենալու հարցը և եկեղեցական ժողովը որոշում է կայացնում նվիրատվությունների միջոցով կառուցել այն[1]։ Աշխալա գյուղի Սուրբ Մինաս եկեղեցու հիմնադրման հստակ տարեթիվը հայտնի չէ: Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի ֆոնդի արխիվային փաստաթղթերում եկեղեցու անունը հիշատակվում է սկսած 19-րդ դարի 30-40-ական թվականներից: Դրանցում տրվում է եկեղեցու ծխականների թիվը և քահանայի ու դպիրների անունները: Մասնավորապես, 1840 թվականի դրությամբ ծխականների թիվը եղել է 770[2], քահանա է հիշատակվում Տեր Խաչատուր Հովհաննիսյանը, դպիրներ` Պետրոս Հարությունյանը, Գևորգ Պողոսյանը, Խաչատուր Հարությունյանը[3]:

Արխիվային վավերագրերը տեղեկություններ են հաղորդում նաև 1837-1840-ական թվականների դրությամբ եկեղեցու ունեցած շարժական և անշարժ կալվածքների մասին: Եկեղեցական իրերից զատ այն իր չորս կողմերից ունեցել է նաև դատարկ հողատարածքներ[4]:

1860-ական թվականներին եկեղեցին հիշատակվում է՝ որպես փայտաշեն[5], 1880-ական թվականներին` կոփածո քարով, փայտածածկ, առաստաղը նկարազարդ կառույց[6]:2 tsalka-ashkala-surb minasis eklesia

Գյուղում բացի Սուրբ Մինաս եկեղեցուց պահապանվել են նաև մի քանի ուխտատեղիներ՝ Սուրբ Աստվածածին, Մուղնե, Սուրբ Աղբյուր[7]:

Ճարտարապետություն․Սուրբ Մինաս եկեղեցին բազիլիկ տիպի, քարաշեն կառույց է։ Ընդհանուր չափսերն են 17,25 x 10,2 մ:

Մուտքը արևմտյան կողմից է, որը հենված է քառահարկ փոքրիկ զանգակատանը։ Մուտքի անմիջապես վերևում կամարաձև գոտու մեջ զետեղված է խաչ։ Եկեղեցու ներսի սրահը բաժանված է չորս սյուների վրա հենված կամարաձև պատերի։ Եկեղեցու արևելյան մասում գտնվում է Սբ Խորանը՝ իր աջ և ձախ ավանդատներով[8]։

Ծխատեր քահանաներ.Աշխալա գյուղի Սուրբ Մինաս եկեղեցու քահանաներից են եղել Խաչատուր քհն. Հովհաննիսյանը[9], Հովսեփ քհն. Պողոսյանը[10], Հովսեփ քհն. Մազմանյանցը, Ղազար քհն. Սարգսյանը[11]: Քահանայագործել են 1840-1880-ական թվականներին:

Դպրոց. Աշխալա գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցը բացելու մասին որոշումը ընդունվել է 1907 թվականի հոկտեմբերի 8-ին, առաջնորդական փոխանորդ Սիոն վարդապետի նախագահությամբ տեղի ունեցած գյուղի ծխական ժողովում: Դպրոցը կառուցվելու և պահվելու էր տեղի հասարակության միջոցներով[12]:

Եկեղեցին խորհրդային և հետխորհրդային տարիներին. Սուրբ Մինաս եկեղեցին գործել է մինչև խորհրդային կարգերի հաստատումը։ Այդ ընթացքում եկեղեցին մի քանի անգամ վերանորոգվել է, սակայն 1930 թվականին այն փակվել և վերածվել է պահեստի, այնուհետև՝ կինոսրահի։ Որոշ ժամանակ եկեղեցու շենքը ծառայել է որպես տարրական, ապա ութնամյա դպրոց, սակայն հետագայում կրկին վերածվել է պահեստի։ Եկեղեցու հիմնական վերականգնումը նախաձեռնվել է 20-րդ դարի 90-ական թվականներին գյուղի երիտասարդության և բարերարների կողմից, որից հետո այն վերաբացվել է: Սուրբ Մինաս եկեղեցին վերականգնվել է 1994 թվականին[13]:

 

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1] Ա. Խ. Դավթյան, Հայկական և հայախառը բնակավայրերը Վրաստանում, Երևան, 1997, էջ 307-308:

[2] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4-ի շրջ.:

[3] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 457, թ. 56:

[4] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2589, թ. 121-ի շրջ.-122:

[5] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 75

[6]«Արձագանք», 1885, N 3, էջ 40:

[7] Ա. Խ. Դավթյան, Տես՝ նույն տեղում:

[8] Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն:

   Վիրահայոց թեմ:

[9] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 652, թ. 2:

[10]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 662, թ. 2:

[11]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 644, թ. 2; գ. 647, թ. 2; գ. 677, թ. 2:

[12]ՀԱԱ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 305, թթ. 2-4:

[13] Դ. Խաչատրյան, նույն տեղում, էջ 104:

ԽԱՉ ԳՅՈՒՂ -ՍՈՒՐԲ ԳԵՎՈՐԳ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՇԱՏԱԿՎՈՒՄ Է 19-ՐԴ ԴԱՐԻ 60-ԱԿԱՆ ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻՑ:

1 xachgiughi - surb gevorgis eklesiaԵկեղեցու հիմնադրումը. Խաչ գյուղը Ծալկայի շրջանի հայկական գյուղերից է, որի բնակիչները հիմնականում հարևան Աշխալայից են, սակայն հետագայում գյուղը համալրվել է նաև վերագաղթած հայ բնակիչներով:

Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի ֆոնդի արխիվային վավերագրերը Խաչ գյուղի Սուրբ Գևորգ եկեղեցու վերաբերյալ տեղեկություններ հաղորդում են սկսած 19-րդ դարի 60-ական թվականներից: Թեմի եկեղեցիների տեղեկագրում այն հիշատակվում է որպես քարաշեն կառույց, ծխականների թիվը` 290[1]: Եկեղեցին սկզբում փայտածածկ էր, սակայն հետագայում ենթարկվել է վերանորոգումների և փայտածածկ տա­նիքը փոխվել է։ «Ճանապարհորդական հիշատակարանի» հաղորդած տվյալների համաձայն` գյուղում բացի Սուրբ Գևորգ քարաշեն փայտածածկ եկեղեցուց առկա է եղել նաև Սուրբ Կա­րապետ մատուռ ուխտատեղի (քարաշեն)[2], որը գտնվել է գյուղի հյուսիսային կողմի բարձրադիր մասում, որտեղ ամեն տարի՝ գարնան գալու հետ, տոնախմբվել է Սուրբ Կա­րապետ մատուռի ուխտի օրը[3]:

Ճարտարապետություն․ Սուրբ Գևորգ եկեղեցին բազիլիկ տիպի, խառը տուֆից կառուցված շինություն է։ Ընդհանուր չափսերն են 11,17x8,2 մ: Եկեղեցու մուտքն արևմուտքից է, որի վերին մասում կառուցված է եռահարկ մետաղյա պտտահողմով զանգակատունը: Ներքին տարածքը բաղկացած է մեկ նավից: Սուրբ Խորանը արևելյան մասում է: Հյուսիսային պատի մեջ կա աշտանակ: Մուտքի ձախ կողմում առկա է եկեղեցու վերանորոգման վերաբերյալ հայերեն մակագրություն. ԵԿԵՂԵՑԻՆ ԿԱՌՈՒՑԵԼ ԵՆ | ՏԵՐ ԽՈՐԵՆԻ ՆԱԽՆԻՆԵՐԸ, | ՎԵՐԱԿԱՌՈՒՑԵՑԻՆ ՆՐԱ | Ծիծեռնակ ԽՈՐԵՆ ԽԱՉԱՏՈՒՐԻ | ԲՈՒԼՈՒԴՅԱՆՆ | ԻՐ ԵՂԲԱՅՐՆԵՐՈՎ | 2002 թ․[4]:

Դպրոց. Վրաստանի և Իմերեթի թեմի առաջնորդարանի արխիվային վավերագրերի համաձայն` 1908 թվականին գյուղում բացվել է ծխական ուսումնարան: Երեսփոխան և հոգաբարձության 2 tsalka-xach gyugh-surb gevorgանդամ է հիշատակվում Բագրատ Խաչատուրի Առաքյանցը[5]:

Եկեղեցու վերանորոգություն և վերաբացում. Սուրբ Գևորգ եկեղեցին ևս խորհրդային տարիներին ենթարկվել է բռնաճնշումների։ 1924 թվականին այն փակվել և վերածվել է պահեստի: Հետագայում՝ միայն 2002 թվականին, գյուղացիների ջանքերով եկեղեցին մաքրվում է տարիների աղբից ու անհարկի իրերից, ապա վերանորոգվում և բերվում է նախկին տեսքին՝ ծնունդով խաչգյուղացի ռուսաստանաբնակ Խորեն Բուլուդյանի հովանավորությամբ ու ֆինանսական աջակցությամբ:

2002 թվականի հոկտեմբերի 5-ին, Վիրահայոց թեմի նորանշանակ առաջնորդական տեղապահ Հոգե­շնորհ Տ. Վազգեն վրդ. Միրզախանյանի օրհնությամբ, ձեռամբ Սամցխե-Ջավախքի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Հոգեշնորհ Տ. Բաբգէն աբղ. Սալբիյանի և Տ. Սամվել քհն. Թորոսյանի, կատարվում է եկեղեցու դռնբացեքի արարողությունը: Հոկտեմբերի 6-ին բազմաթիվ հյուրերի ներկայությամբ կատարվում է եկեղեցու օրհնության կարգը և հանդիսությամբ բացվում են 1924 թվականից փակված եկեղեցու դռները: Արարողությանը հաջորդում է անդրանիկ Սբ Մկրտությունը: Հոգևոր արարողությունից հետո բարերարի կողմից տրվում է սիրո ճաշ՝ ուղեկցությամբ ժողովրդական երգ ու պարի[6]:

 

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 75:

[2]«Արձագանք», 1885, N 3,էջ40:

[3]«Էջմիածին», նույն տեղում:

[4]Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն:

Վիրահայոց թեմ:

[5]ՀԱԱ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 432, թ. 1 և շրջ.:

[6]«Էջմիածին», 2002,(Ժ), էջ127-128:

ՂՈՒՇՉԻ - ՍՈՒՐԲ ԳԵՎՈՐԳ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 19-ՐԴ ԴԱՐԻ ԱՌԱՋԻՆ ԿԵՍԻՆ:

3 kushchi-surb gevorgis eklesia Եկեղեցու հիմնադրումը. Ղուշչին հայաբնակ գյուղ է Ծալկայի շրջանում՝ շրջկենտրոնից 22 կմ հարավ-արևմուտք: Գյուղի երկու եկեղեցիների մասին տեղեկություններ են հաղորդում ինչպես արխիվային վավերագրերը, այնպես էլ ժամանակի մամուլը: Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի 19-րդ դարի 30-40-ական թվականների արխիվային վավերագրերում հիշատակվում է Սուրբ Նշան անվամբ եկեղեցի: Մասնավորապես, թեմի եկեղեցիների 1840 թվականի տեղեկագրի տվյաներով, Սուրբ Նշան եկեղեցու ծխականների թիվը 133 էր[1]: Քահանա է հիշատակվում Տեր Միքայել Տեր-Ավետիսյանը[2]: 1845 թվականի տեղեկագրում նշվում է, որ գյուղն ունի 1 փայտաշեն ծխական եկեղեցի[3]: Ըստ էության խոսքը դարձյալ Սուրբ Նշանի մասին է:

1866 թվականի տեղեկագրում նշված է` 1 քարաշեն եկեղեցի[4]: Վերջինիս դեպքում խոսքը Սուրբ Գևորգ եկեղեցու մասին է, քանի որ 1860-1880-ական թվականների արխիվային վավերագրերում արդեն առկա է հիշատակություն Սբ. Գևորգ անվամբ եկեղեցու մասին: Ըստ Ա. Դավթյանի՝ Սուրբ Գևորգ եկեղեցին հիմնադրվել է 1855 թվականին, հասարակության միջոցներով[5]: Սակայն 1885 թ. «Արձագանք» թերթում լույս տեսած «Ճանապարհորդական հիշատակարանի» համաձայն` Ղուշչի գյուղի քարաշեն, հոյակապ եկեղեցին, զանգակատունը և պարիսպը իրենց ծախսով կառուցել են նույն գյուղի բնակիչներ մահտեսի Հովակիմ և Օհան Մեհրաբյանները: Ենթադրելի է, որ ասվածը վերաբերում է վերոնշյալ Սուրբ Գևորգ եկեղեցուն: Հիմնադրման տարեթիվը, սակայն, չի նշվում:2 tsalka-kushchi-surb gevorg-

Հեղինակը բացի այս եկեղեցուց նշում է, որ գյուղում կա ևս մի փոքրիկ եկեղեցի, որի մոտակայքում է գտնվում Ծալկայի վիճակային արդյունքների քարաշեն շտեմարանը[6]: Կարելի է ենթադրել, որ նշված փոքրիկ եկեղեցին 1830-40-ական թվականների արխիվային վավերագրերում հիշատակված նույն Սուրբ Նշանն է:

Ճարտարապետություն․ Սուրբ Գևորգ եկեղեցին կառուցված է մոխրագույն տուֆից, բազիլիկ տիպի, մեկ ընդհանուր սրահով շինություն է: Ընդհանուր չափսերն են 16,32x5,85 մ: Հյուսիսային և հարավային պատերին կիսախոր պատուհաններ են կտրված: Մուտքը բացված է արևմտյան մասում կառուցված եռահարկ զանգակատան աջ կողմից, որի վերևի հատվածում առկա են երկու արձանագրություններ: Զանգակատունն ունի առանձին աստիճաններով բարձրացող մուտք, որը հենված է զանգակատան ձախ պատին։ Եկեղեցու հյուսիսային մասում գտնվում է Սբ Խորանը։ Եկեղեցու մուտքի վերևի հատվածում առկա հայերեն արձանագրությամբ նշվում է․«Սուրբ Գեւորգ եկեղեցի։ Այս մասին հիշեցնում է Մեհրաբի քահանայի, Մեհտեսի Հավակիմի եւ որդի Մարգարի եւ Օհանի։ Գրագիր - 1867 թ. (1867) »։

1 tsalka-kushchi-surb gevorg1867 | Յիշատա | | ԿԷ Ս ~ Բ ԳԵՈՐՔ | ԵԿՂՑՍ ՄԵՀՐԱԲԻ | ԵՒ ՄԱՀՏԵՍ ~ Ք ՅՈՎԱ ~ | ԿԻՄ եւ ՈՐԴԻՆ ՄԱՐ | ԳԱՐԻՆ եւ ՕՀԱՆԻՆ․

Մյուս արձանագրությամբ նշվում է․ ՅԻՇԱՏԱԿ Է | Ս ~ Բ ԳԵՈՐԳ | Ա ԵԿԵՂԵՑՈ | ԶԱՆԿԵԿԱՏ ~ Ս | եւ ԶՊԱՐԻՍԲՍ ՍՈՐԻՆ Մ | ՍԵԹԷՍԻ ՅՈՎՀԱՆ ՄԵՀՐԱՊ ~ Մ[7]։

Ծխատեր քահանաներ.Ղուշչի գյուղի Սբ. Գևորգ եկեղեցու քահանա է հիշատակվում Հովհաննես քհն. Տեր-Հակոբյանը[8]: Քահանայագործել է 1860-1880-ական թվականներին:

Դպրոց. Վրաստանի և Իմերեթի թեմի առաջնորդարանի ֆոնդի արխիվային վավերագրերի տվյալներով, Ղուշչի գյուղի միդասյա դպրոցը բացվել է 1908 թվականին: Դպրոցի հոգաբարձության կազմում են եղել Խաչատուր Նալբանդյանցը, Գևորգ Ավետիսյանցը, Իգնատիոս Մեհրաբյանցը, Գևորգ Սիմոնյանցը[9]:

Եկեղեցու վերանորոգություն և վերաօծում.Ղուշչի գյուղի Սուրբ Գևորգ եկեղեցին վերականգնվել է 2003 թվականին, ծնունդով ղուշչեցի՝ Ստեփան Բարոյանի բարերարությամբ։ 2004 թվականի ապրիլի 7-ին, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի, մասնակցությամբ Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Հոգեշնորհ Տեր Բաբգէն վարդապետ Սալբիյանի և տեղի հոգևոր դասի, վերաօծվում է Սուրբ Գևորգ եկեղեցին[10]:

 

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4-ի շրջ.:

[2]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 457, թ. 56:

[3]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3811, թ. 71-ի շրջ.-72:

[4]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 75:

[5]Ա. Խ. Դավթյան, Հայկական և հայախառը բնակավայրերը Վրաստանում, Երևան, 1997, էջ 373:

[6]«Արձագանք», 1885, N 3, էջ 40:

[7]Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն:

   Վիրահայոց թեմ:

[8]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 3772, թ. 2; գ. 3774, թ. 2; գ. 3798, թ. 3:

[9]ՀԱԱ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 376, թթ. 1-2 և շրջ.:

ՂԶԼՔԻԼԻՍԱ - ՍՈՒՐԲ ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 19-ՐԴ ԴԱՐԻ ԱՌԱՋԻՆ ԿԵՍԻՆ:

2 tsalka-yizilqilisa-surb astvatsatsin-Եկեղեցու հիմնադրումը. Ղզլքիլիսա գյուղը Ծալկայի շրջանի հայկական գյուղերից է, որը գտնվում է շրջկենտրոնից 27 կմ հեռավորության վրա: Գյուղի անունը թուրքերենից թարգմանվում է Կարմրավանք[1]: Ղզլքիլիսա գյուղի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու վերաբերյալ արխիվային վավերագրերը տեղեկություններ են հաղորդում սկսած 19-րդ դարի 30-40-ական թվականներից: Մասնավորապես, դրանց համաձայն` նշված ժամանակահատվածում եկեղեցու ծխականների թիվը եղել է 296[2]: Քահանա է հիշատակվում Կյուրեղ Հարությունյանը, դպիրներ` Վահան Վարդանյանը, Դինկիանոս Թորոսյանը, Սարգիս Ռաֆայելյանը և Միքայել Բաղդասարյանը[3]: 1837-1840 թվականների թեմի եկեղեցիների շարժական և անշարժ կալվածքների ցուցակում առկա է նաև Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, որն ունեցել է զանազան եկեղեցական իրեր[4]:

1860-ական թվականներին Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին հիշատակվում է` որպես փայտաշեն կառույց[5], իսկ 1880-ական թվականներին` քարաշեն, թաղածածկ, ներքուստ սպիտակ սվաղած[6]:

Ճարտարապետություն․ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին տուֆից, բազիլիկ տիպի, երկարավուն առանցքի վրա կառուցված ուղղանկյուն շենք է: Ընդհանուր չափսերն են 16,84x10 մ: Շենքի ներքին տարածքը բաժանված է կամարաձև բևեռների: Մուտքը հարավից է, որի վերևի մասում ագուցված է ճաճանչաձև խաչ՝ թվագրված 1874 թվականով: Մուտքի մոտ կառուցված է երկհարկանի զանգակատունը: Արևելյան կողմում մկրտության ավազանն է, որի երիզված կամարի վերևի հատվածում առկա է հայերեն մակագրություն Սբ․ Ավազանը ի հիշատակ ծնողների կառուցող բարերարի մասին․ ՅԻՇԱՏԱԿ Է ԱՎԱԶԱՆՍ | 'Ի ԴՈՒՌՆ ՂԶԼԱԿԱՆԼԻՍՈՒ | ԱՍՏՈՒԱԾԱԾՆԱՅ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ ԳԷՈՐԳԱՅ ՏԷՐ ԱԲՐԱՄԵԱՆ ՏԷՐ ՊՕՂՕՍԵԱՆՑԻ ԵՒ ԾՆՈՂԱՑՆ ԻՒՐՈՑ Ի-Ն ՆՈՅԵՄԲՐԻ 1876 ԱՄԻ[7]:1 tsalka-yizilqilisa-surb astvatsatsin

Ծխատեր քահանաներ. Ղզլքիլիսա գյուղի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու քահանաներից է եղել Հովհաննես քհն. Տեր-Խաչատրյանը[8]: Քահանայագործել է 1860-1880-ական թվականներին:

Դպրոց. Ախալքալաքի և Ծալկայի գործակալության 1906 թվականի տեղեկագրի համաձայն, ինչպես Ծալկայի վիճակի մյուս գյուղերը, այնպես էլ Ղզլքիլիսան տվյալ պահին դեռևս դպրոց չի ունեցել[9]: 1907-1908 թվականներից սկսած գյուղերի բնակիչների նախաձեռնությամբ և թեմական իշխանությունների օժանդակությամբ քայլեր են ձեռնարկվել եկեղեցա-ծխական դպրոցներ բացելու ուղղությամբ:

Եկեղեցու վերանորոգություն և վերաօծում. 2001 թվականի դեկտեմբերի 1-ին, Ս. Թադեոս և Ս. Բարդուղիմեոս առաքյալների տոնին, Վիրահայոց թեմի բարեխնամ առաջնորդ Տ. Գևորգ արքեպս. Սերայդարյանի ձեռամբ, Սամցխե-Ջավախքի առաջնորդական փոխանորդ Տ. Բաբգէն աբղ. Սալբիյանի և հոգևոր դասի մասնակցությամբ վերաօծվում է Արամյան ընտանիքի բարերարությամբ վերակառուցված Ղզլքիլիսա գյուղի Սբ Աստվածածին եկեղեցին։ Մյուռոնով օծվում են եկեղեցու չորս անկյունները, սյուները, Սբ Սեղանը, Խորանը և մկրտության ավազանը: Օծման հանդիսավոր արարողությունից անմիջապես հետո Սամցխե-Ջավախքի առաջնորդական փոխանորդ Տ. Բաբգէն աբղ. Սալբիյանի կողմից սրբագործված տաճարում մատուցվում է անդրանիկ Սբ Պատարագ, որից հետո եկեղեցում կատարվում է անդրանիկ Սբ Մկրտությունը, այնուհետև կատարվում մատաղօրհնություն և տրվում սիրո ճաշ՝ տոնախմբությամբ ազգային երգ ու պարի[10]։

 

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1] Ա. Խ. Դավթյան, Հայկական և հայախառը բնակավայրերը Վրաստանում, Երևան, 1997, էջ 372։

[2] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց.1, գ. 3800, թ.4-ի շրջ.:

[3] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 457, թ. 55 և շրջ.:

[4] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2589, թ. 124:

[5] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 75:

[6] «Արձագանք», 1885, N 3, էջ 40:

[7] Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն:

Վիրահայոց թեմ:

[8] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 3650, թ. 2; գ. 3655, թ. 2, գ. 3681, թ. 3:

[9] ՀԱԱ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 174, թ. 61:

[10] «Էջմիածին», 2001, ԺԲ, էջ 126:

 

ՆԱՐԴԵՎԱՆ - ՍՈՒՐԲ ՍԱՐԳԻՍ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 19-ՐԴ ԴԱՐԻ ԱՌԱՋԻՆ ԿԵՍԻՆ:

3 nardevani-surb sargisis eklesiaԵկեղեցու հիմնադրումը. Ծալկայի շրջանի Նարդևան գյուղի Սուրբ Սարգիս եկեղեցու վերաբերյալ հիմնական տեղեկությունները հաղորդում են Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի ֆոնդի արխիվային վավերագրերը: Մասնավորապես, ամենավաղ հիշատակությունը թվագրվում է 1839-1840 թվականներով: Նարդևան գյուղի Սուրբ Սարգիս եկեղեցու հիմնադրման նույնանման տեղեկություն է հաղորդվում նաև Վրաստանի ազգային արխիվում պահվող համապատասխան ֆոնդերում[1]: 1840 թվականի թեմի եկեղեցիների տեղեկագրի համաձայն` Սուրբ Սարգիս եկեղեցու ծխականների թիվը 334 էր[2], քահանա է հիշատակվում Տեր Մանուկ Սարգսյանը[3]: 1860-ական թվականներին եկեղեցին հիշատակվում է՝ որպես քարաշեն կառույց[4]: 1885 թվականին «Արձագանք» թերթում տպագրված «Ճանապարհորդական հիշատակարան»-ի հաղորդած տվյալներով, շրջանի հայկական եկեղեցիներում պահվող արծաթյա անոթեղենները և ավետարանները հայ գաղթականներն իրենց հետ բերել էին նախկին բնակավայրերից: Նարդևան գյուղի Սուրբ Սարգիս եկեղեցին ևս ունեցել է գրչագիր թղթյա Ավետարան` գրված Երզնկա քաղաքում հայոց ՌԽԱ թվին («ի' Հայրապետութեան Տեառն Դաւթի և յարքեպիսկոպոսութեան Երզնկայի Տեառն Ռոտակեսի»)[5]: Եկեղեցին ունեցել է նաև Ժամագիրք, Խորհրդատետր, Սիմեոնի փոքր Տոնացույց[6]:

Ճարտարապետություն․ Եկեղեցին եղել է կոփածո քարաշեն, թաղակապ կառույց` շրջապատված քարուկրյա պարսպով[7]: Տաճարը կառուցված է կարմիր տուֆից, պատկանում է բազիլիկ 2 tsalka-nardevani-surb sargis-տիպին: Եկեղեցու արևելյան մասը կիսագետնափոր է: Ընդհանուր չափսերն են 12,01x9,54 մ: Մուտքը արևմուտքից է, որի վերևի հատվածը զարդանախշված է: Մուտքի անմիջապես վերևում առկա են երկու հայատառ արձանագրություններ[8]

1. 2005. ՆՈՐՈՔԵՑ ՊԱՐՈՆ | ԳՐԻԳՈՐ ՄԵԼԹՈՆՅԱՆ. Ֆ. (Թարգմանություն, 2005. Վերականգնված պարոն Գրիգոր Մելտոնյան Ֆ. կողմից)։

2. ՅԻՇԱՏԱԿԵՆ ՍՈՒՐԲ ՍԱՐԳԻՍ ԵԿԵՂԵՑԻՍ | Ի ԳՈՒՂՆ ՆԱՐՏԻՎԱՆՆՈՒ ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹՅԱՆ [Ե] ՄԻ | ԿԳԴԵԼՈՆԵՐՆ Ի ԿԱՐՆԱ ՆՈՐՈՔԵՑԻՆ 1865 ԱՄԻ.

(Հիշատակ է Սբ Սարգիս եկեղեցիս ի գյուղն Նարդևանու հասարակության նորոգեցին 1865 ամի)[9]:

Ծխատեր քահանաներ.Նարդևան գյուղի Սուրբ Սարգիս եկեղեցու քահանաներից են եղել Հակոբ քհն. Մարտիրոսյանը[10], Թորոս քհն. Սնղճյանցը[11]: Քահանայագործել են 1860-1880-ական 1 tsalka-nardevani-surb sargisթվականներին:

Դպրոց. Նարդևան գյուղի մեկ սենյակից բաղկացած եկեղեցա-ծխական դպրոցը տեղակայված է եղել եկեղեցու գավթում[12]: Հետագայում փակվել է: 1906 թվականի դրությամբ գյուղը դպրոց չի ունեցել[13]:

Եկեղեցու վերանորոգություն. Խորհրդային տարիներին Նարդևան գյուղի Սուրբ Սարգիս եկեղեցին ևս փակվել է և վերածվել պահեստի: Համագյուղացիները վկայում են, որ եկեղեցու զանգը հանվել և որպես գույք հանձնվել է գյուղի դպրոցին, սակայն հետագայում համագյուղացիների ջանքերով այն հետ է վերադարձվել եկեղեցուն[14]: Հետխորհրդային տարիներին եկեղեցին մասնակի վերանորոգության է ենթարկվել գյուղի բնակիչների կողմից: Ներկայումս եկեղեցին գործում է և ծառայում ժողովրդի հոգևոր կարիքներին։

 

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1]Վրաստանի ազգային արխիվ: https://archival-services.gov.ge/saeklesio/regions/location/48:

[2]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4 և շրջ.:

[3]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 457, թ. 55 և շրջ.:

[4]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 75:

[5]«Արձագանք», 1885, N 3, էջ 41:

[6]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2589, թ. 123:

[7]«Արձագանք», նույն տեղում:

[8]Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն:

Վիրահայոց թեմ:

[9]Ա. Դավիթյան, Հայկական և հայախառը բնակավայրերը Վրաստանում, Երևան 1997, էջ 421:

[10]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 4285, թ. 2:

[11]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 4292, թ. 2; գ. 4316, թ. 2:

[12]«Արձագանք», նույն տեղում:

[13]ՀԱԱ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 174, թ. 61:

ԲԱԹՈՒՄԻ

ԲԱԹՈՒՄԻ -ՍՈՒՐԲ ՓՐԿԻՉ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 1879 ԹՎԱԿԱՆԻՆ, ՀԻՄՔԻՑ ՎԵՐԱՆՈՐՈԳՎԵԼ 1895 ԹՎԱԿԱՆԻՆ, ՀԱՍՑԵ՝ Ք. ԲԱԹՈՒՄԻ, ԺՈՐԴԱՆԻԱՅԻ ՓՈՂ. 39:

q. batumi surb prkich 3Բաթումիի Հայ Առաքելական Սուրբ Փրկիչ եկեղեցին կառուցվել է 1879 թվականին Տեր-Կոստանդին Տեր-Ստեփանյան քահանայի ջանքերով: Եկեղեցին սկզբնական շրջանում եղելէ փայտաշեն[1], սակայն այն շատ արագ քայքայվել է,և արդեն 1887 թվականին նոր եկեղեցու կառուցման անհրաժեշտություն է զգացվել: Տեղի ծխական քահանա Կոստանդին Տեր-Ստեփանյանի գլխավորությամբ հասարակության մի քանի հայտնի անձինք ձեռնամուխ են լինում եկեղեցու կառուցման համար անհրաժեշտ դրամական միջոցների հայթայթմանը: Արշակ Ծատուրյանի, Վասիլ Փարեմուզյանի, Ղազար Տեր-Ղազարյանի և Արշակ Շխիյանցի ջանքերով հավաքվում է մոտ 400 ռուբլի[2], սակայն նյութական միջոցների անբավարարության պատճառով շինարարական աշխատանքներն իրականացվում են մեծ ընդհատումներով [3] և տևում գրեթե քառորդ դար:batumi surb prkich 1

1891 թվականի դրությամբ նոր եկեղեցու շինությունը տակավին կիսաշեն էր և ծխականները հաճախում էին աղոթատան վերափոխված հասարակ մի տուն[4]: Նույն թվականին շինարարական աշխատանքները մեծ եռանդով վերսկսելու նախաձեռնություն է ցուցաբերում գնդապետ Գասպար Ստեփանյանցը[5]:1895 թվականին հրապարակված լրատվությունից հայտնի է դառնում, որ Բաթումիի հայոց եկեղեցին կիսաշեն էր. «...նոր փառաւոր եկեղեցու հիմքը վաղուց գցած է, պատերը մօտ մէկ արշին արդէն բարձրացած են, բայց ով գիտէ քանի տարի է, որ շինող չկայ...[6]» : 1898 թվականին կիսաշեն եկեղեցու շինարարությունը շարունակելու հույսը կապվում է բաքվաբնակ մեծահարուստ հայերի օժանդակության հետ: Բաթումին վերջինիս հետ ամուր առևտրական կապեր ուներ, ուստի որոշվում է համապատասխան միջոցներ հայթայթելու q. batumi surb prkich 1համար ծխատեր քահ. Մեսրոպ Մելյանին ուղարկել Բաքու[7]: Եկեղեցու շինարարությանը նյութական մեծ օժանդակություն է ցուցաբերում նաև հայտնի մեծահարուստ և ազգային բարերար Ալեքսանդր Մանթաշյանցը: Վերջապես 1899 թվականին եկեղեցու շինարարությունը մոտենում է ավարտին, որի վրա ծախսվում է 25 000 ռուբլի[8]: Բաթումիի Սուրբ Փրկիչ եկեղեցու նախագիծը կազմել է ավստրիացի ճարտարապետ Ռոբերտ Մարֆելդը:

1900 թվականի դեկտեմբերի 12-ի թիվ 1330 կոնդակով Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսն իր օրհնությունն է տալիս նորակառույց եկեղեցուն[9]: Նույն թվականի դեկտեմբերի 17-ին տեղի ունենալիք օծման արարողության կապակցությամբ հրավեր է ուղարկվում Մկրտիչ Խրիմյան Կաթողիկոսին[10]:

Ճարտարապետություն. Սուրբ Փրկիչ եկեղեցին կառուցված է այրված աղյուսից և պատկանում է խաչաձև գմբեթավոր ոճին: Արտաքին չափսերն են 9,61x6,5 մ: Գեղարվեստական և տարածական ոճը՝ խաչաձև է: Հարավային և հյուսիսային պատերը զարդարված են կիսաշրջանաձև դեկորներով: Շենքի անկյուններում կառուցվում են դեկորատիվ սյուներ, արևմուտքից ճակատային մասը շրջանաձև է: Եկեղեցին ունի երեք մուտքեր՝ հարավից, արևմուտքից և հյուսիսից: Կենտրոնական գմբեթը գտնվում է արևելյան կողմում: Ներքին պատերը սվաղված են և ներկված: Ձախակողմյան հատվածում տեղադրված է մկրտության ավազանը:

Եկեղեցին խորհրդային տարիներին.Բաթումիի Սուրբ Փրկիչ եկեղեցին փակվում է 1923 թվականի ապրիլի 26-ին. «...այսօր, ամսոյս 26-ին, առաւոտեան ժամի մօտաւորապէս 10-ին q. batumi surb prkich 2կառաւարութիւնը կնքեց հայոց Ս. Փրկիչ եկեղեցին: Պատճառը խորհուրդիս անյայտ է»[11]:

1930-1958–ական թվականներին եկեղեցու շենքը օգտագործվել է որպես կինովարձույթի պահեստ: 1959 թվականին խորհրդային իշխանությունները ցանկանում են քաղաքի, այսպես կոչված, բարեկարգման պատրվակով, քանդել եկեղեցու շենքը: Տեղի հայ բնակչությունը կազմակերպում է ստորագրահավաք և նամակ-դիմում հղում Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Վազգեն Առաջինին՝ խնդրելով միջամտել և արգելք հանդիսանալ եկեղեցու փլմանը: Մայր Աթոռից Բաթումի են ժամանում հոգևորականներ Վահան եպս. Քալանթարյանը և Հովհաննես սարկավագը՝ Սբ Էջմիածնի գրավոր խնդրանքը փոխացնելու Աջարիայի Գերագույն Խորհրդի նախագահ Ալեքսանդր Թխիլիաշվիլուն: Եկեղեցին փակվում է, իսկ քաղաքային իշխանությունները բավարարվում են եկեղեցու մետաղյա պարիսպները քանդելով: Եկեղեցին ետին պլանում թողնելով՝ նրա աջ ու ձախ կողմերում բարձրահարկ շենքեր են կառուցվում: Ավելի ուշ, 1959-1991 թվականներին, այն ծառայում է իբրև աստղադիտարան:

Հետխորհրդային շրջան. 1992 թվականի մարտի 3-ին քաղվարչության որոշմամբ եկեղեցու շենքը փոխանցվում է Աջարիայի հայերի «Վերածնունդ» բարեգործական batumi surb prkich 2միությանը: Նույն թվականից տեղի հայության նյութական միջոցներով սկսվում են եկեղեցու վերանորոգության աշխատանքները, որն ավելի մեծ թափ է ստանում 1996-2000–ական թվականներին: Դրան հետևում է եկեղեցու վերաբացումըև նրա ամբողջական գործունեության ծավալումը[12]:

Բաթումիի Սուրբ Փրկիչ եկեղեցին իր ակտիվ գործունեությունն է դրսևորում Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Տ. Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի առաջնորդության առաջին իսկ տարիներից: 2007 թվականին բացվում է Բաթումիի Սուրբ Փրկիչ եկեղեցուն կից «Սբ Մեսրոպ Մաշտոց» կիրակնօրյա դպրոցը: 2009 թվականին եկեղեցուն կից հիմնվում է «Մեր ապագա» երիտասարդական կառույցը, իսկ 2012 թվականին` «Տիկնանց միությունը»:

2015 թվականին Վիրահայոց թեմի Առաջնորդի ղեկավարությամբ, ՀՀ Սփյուռքի նախարարության, Ջինիշյան հիշատակի հիմնադրամի, Սուրբ Փրկիչ եկեղեցու ծխական համայնքի և Վիրահայոց թեմի նյութական միջոցներով, Բաթումիում իր գործունեությունն է սկսում Ալեքսանդր Մանթաշյանցի անվան կրթության, մշակույթի և երիտասարդության կենտրոնը: Հիմնադրված կենտրոնը Վիրահայոց թեմի սեփականությունն է և Աջարիայի հայության շրջանում ծառայում է ազգային մշակույթի զարգացմանն ու հայկական ինքնության պահպանմանը[13]:

 

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1]Տե´ս Ս. Կարապետյան, Հայկական եկեղեցիները Վրաստանում, Նորաշեն 2006/6, էջ 6-7:

[2]Տե´ս «Մշակ», 1887, N 6, էջ 1:

[3]Տե´ս«Նոր-Դար», 1889, N 150, էջ 3;1890, N 153, էջ 3:

[4]Տե´սՍ. Կարապետյան, նույն տեղում:

[5]Տե´ս«Նոր-Դար», 1891, N 84, էջ 3:

[6]«Նոր-Դար»1895,N 151, էջ 3:

[7]Տե´սՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 9472, թ. 2:

[8]Տե´ս«Տարազ», 14 նոյեմբերի, 1899, N 43, էջ 1004:

[9]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3024, թ. 9:

[10]ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 18, գ. 264 թ. 142:

[11]ՀԱԱ, ֆ. 57, ց. 3, գ. 525, թ. 30:

[12]Տե´ս Ս. Կարապետյան, նույն տեղում:

[13]Վիրահայոց թեմի մամլո դիվան:

ՄԱՌՆԵՈՒԼԻԻ ՇՐՋԱՆ

ԱՂՔՅՈՐՓԻ – ՍԲ. ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ՄԱՏՈՒՌ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 19-ՐԴ ԴԱՐԻ ՎԵՐՋԻՆ- 20-ՐԴ ԴԱՐԻ ՍԿԶԲԻՆ:

2 axqerppi-surb astvatsatsinis samlocveloԵկեղեցու հիմնադրումը. Վրաստանի Քվեմո-Քարթլիի մարզի Մառնեուլից 60 կմ հեռավորությամբ գտնվող Աղքյորփի գյուղի հայկական երկու եկեղեցիների մասին տեղեկություններ են հաղորդում ինչպես արխիվային վավերագրերն, այնպես էլ ժամանակի մամուլը:

Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի ֆոնդի արխիվային վավերագրերի հաղորդած տվյալների համաձայն` 1845-1846 թվականների դրությամբ գյուղն ունեցել է մեկ փայտաշեն ծխական եկեղեցի` Սուրբ Աստվածածին անվամբ, մեկ քահանա, ինչպես նաև մեկ գերեզմանատուն: Ծխականների թիվը նշվում է 135[1]: 1866-1867 թվականների տեղեկագրում հիշատակվում է երկու եկեղեցի, երկու քահանա[2]: 1857-1860 և 1911-1913 թվականների տեղեկագրերում գյուղի ծխական եկեղեցին հիշատակված է Սուրբ Գևորգ անվամբ[3]: 1912 թվականին Սուրբ Գևորգ եկեղեցին անմխիթար վիճակում էր, ուստի տեղի հասարակությունը սեփական միջոցներով նախաձեռնում է եկեղեցու հիմնանորոգման աշխատանքները[4]: Հիմնանորոգված եկեղեցին օծվում է 1913 թվականին Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ անվամբ[5]:

1884 թվականին «Արձագանք» թերթում տպագրված «Ճանապարհորդական հիշատակարան»-ում գյուղի ծխական եկեղեցին բնութագրվում է որպես` հասարակ, քարաշեն և մթին (եկեղեցու անունը չի նշվում): Հոդվածագիրն ավելացնում է նաև, որ գյուղից 3 վերստ հեռավորության վրա գտնվող անտառապատ ձորում կա մի փառավոր վանք, որի շենքը խաչաձև է, ունի չորս սյուներ, արտաքուստ կառուցված է սրբատաշ քարով, իսկ ներքուստ աղյուսակերտ է: Տաճարի դռների և լուսամուտների արտաքին շրջանակները զարդարված են նկարներով, իսկ առկա հայկական արձանագրությունները փորված են, ուստի վերծանելը դժվար է: Հոդվածից պարզ է դառնում նաև, որ 1884 թվականի դրությամբ տաճարը գտնվել է իշխան Իվան Մելիքովի կալվածքում: Տաճարի հյուսիսային կողմում եղել են նաև երկու մատուռների ավերակներ[6]:

Ճարտարապետությունը: Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի-մատուռը փոքր չափերի աղոթատուն է` կառուցված խճաքարերով և աղյուսով: Անկյուններում օգտագործվել են տաշած քարեր: Աղյուս 1 marneuli-axqerpi-surb astvatsatsinկիրառվել է հարավային պատուհանի, արևմտյան ճակատի դռան և նույն ճակատամասի վերին շարքերում: Ընդհանուր չափսերն են 9,0x5,5 մ: Մուտքը արևմտյան կողմից է: Երկթեք տանիքը երեսապատված է թիթեղով (փայտյա տանիքը 2005 թվականին վերանորոգվել է Աղքյորփի գյուղի ծնունդ, ներկայումս Անգլիայում բնակվող Անահիտ Ավագյանի միջոցներով): Ներսում պատերը սվաղած են և սպիտակեցված: Խորանը արևելյան մասում է: Հյուսիսային պատին տեղակայված է մկրտության ավազանը, որի վերևում հայերեն արձանագրություն է արված. «ԱՇԽԱՏԱՍԻՐՈՒԹԵԱՄԲ ՇԻՆՎԷՑԱՒ ԶԱՅՍ ԽՈՐԱՆՍ ՄՕՍԷՍ ԱԹԱԲԷԳԵԱՆՑՍ»: Արևելյան պատին բացված է ուղղանկյունաձև մեկ պատուհան, ևս մեկը` հարավային պատին: Մատուռի մուտքի մոտ արձանագրություններով երկու տապանաքար կա. «Մոսես Աթաբեգյանցի և նրա տիկնոջ՝ Մարիամ Սիմոնյան-Աթաբեգյանցի»[7]:

Ծխատեր քահանաներ. Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի ֆոնդում պահպանվել են Աղքյորփի գյուղի ինչպես Սուրբ Աստվածածին, այնպես էլ Սուրբ Գևորգ կոչված եկեղեցիների չափաբերական մատյանները: Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու քահանաներից են եղել Մկրտիչ քհն. Տեր-Վարդանյանը[8], Գրիգոր քհն. Միսկարյանցը[9]:

Եկեղեցին խորհրդային և հետխորհրդային տարիներին. Խորհրդային տարիներին Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, ինչպես շատ ու շատ այլ եկեղեցիներ, փակվում և վերածվում է պահեստի: Գյուղի բնակիչների խնամքի և նախանձախնդրության շնորհիվ եկեղեցին կանգուն է մնում։ Հետագայում ժողովրդի կողմից եկեղեցին նորոգվում և իր դռներն է բացում հավատավոր ժողովրդի առջև: Մասնակի վերանորգվել է նաև 2005 թվականին և օրհնվել տեղի հոգևոր սպասավորների կողմից։

 

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3811, թ. 43-ի շրջ.-44:

[2]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 84:

[3]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 21-ի շրջ.-22; ֆ. 56, ց. 16, գ. 475, թ. 409-ի շրջ.-410:

[4]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3449, թթ. 1-3 և շրջ.:

[5]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3440, թ. 4:

[6]«Արձագանք», 1884, N 42, էջ 613:

[7]Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն: Վիրահայոց թեմ: 

[8]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 453, թ. 1-ի շրջ.-2; գ. 458, թ. 1-ի շրջ.-2; գ. 464, թ. 1-ի շրջ.-2

[9] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 480, թ. 1-ի շրջ.-2:

ԿԱՐՄԻՐ ԳՅՈՒՂ - ՍՐԲՈՑ ԱՎԵՏԱՐԱՆՉԱՑ ՄԱՏՈՒՌ, ԿԱՌՈՒՑՎԵԼ Է 2012 ԹՎԱԿԱՆԻՆ:

1 tsiteli sopeli karmir gyugh - srboc avetaranchacis samlocveloՄատուռի կառուցումը. Վրաստանի Քվեմո  Քարթլիի տարածաշրջանի Մառնեուլի շրջանի Կարմիր գյուղն ավելի քան 100 տարվա պատմություն ունի: Այն հայաբնակ է: Այստեղ հիմնականում բնակվում են Արևմտյան Հայաստանից տեղահանվածների ու փրկվածների սերունդները։ Այստեղ հայերը պահել ու պահպանել են իրենց լեզուն, հավատքը, ազգային արժեքները։ Ապրելով խորհրդային տարիների աստվածամերժման ժամանակաշրջանում՝ չեն ունեցել իրենց աղոթատեղին ու եկեղեցին, սակայն 2012 թվականին համայնքի բնակիչ Վիլիխան (Վիլիկ) Խաչատուրյանի նախաձեռնությամբ և համայնքի այլ անդամների ու Հայ Առաքելական Ուղղափառ Սուրբ Եկեղեցու Վիրահայոց թեմի Առաջնորդարանի աջակցությամբ, կառուցվեց Կարմիր գյուղի Սրբոց Ավետարանչաց աղոթատունը: 2012 թվականի հունիսի 2-ին, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկո­պոս Միրզախանյանի, կատարվեց նորակառույց աղոթատան օծման կարգը: Մատուռի օծման սրբազան արարողության ավարտին անդրանիկ Սուրբ Պատարագ մատուցեց Մառնեուլիի շրջա­նի հայության հոգևոր հովիվ Տեր Մովսես քահանա Աշուրյանր[1]:

Մատուռի համառոտ նկարագիր. Սրբոց Ավետարանչաց մատուռը ուղղանկյունաձև աղոթատուն է: Ընդհանուր չափսերն են 6.17x4.43մ: Ճակատային պատերը սվաղած են ցեմենտի լուծույթով: 2 marneuli-tsiteli sopeli-srboc avetaranchacԿիսաշրջանաձև մուտքն արևմտյան կողմից է, որի վերևում ծածկոց կա: Երկթեք տանիքը երեսապատված է թիթեղով: Ներքին տարածքում պատերը սվաղած են: Արևելյան մասում՝ մեկ աստիճան բարձրության վրա, սուրբ սեղանն է, որի մեջ տուֆե խաչքար է քանդակված: Հյուսիսային պատին տեղակայված է մկրտության ավազանը[2]:

«Սրբոց Ավետարանչաց» մատուռը Մառնեուլիի շրջանի հայկական ութ համայնքների միակ գործող սրբավայրն է[3]: 2015 թվականին՝ Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին, Կարմիր գյուղում կանգնեցվեց Հայոց ցեղասպանության սրբադասված նահատակների հիշատակի խաչքար:

Հուշակոթողը կանգնեցվեց ծնունդով տեղացի, այժմ ռուսաստանաբնակ Դավիթ Դավթյանի, Գրիգորի Էլոյանի նախաձեռնությամբ և հովանավորությամբ։ Նրանց են միացել նաև ՌԴ տեղափոխված մի շարք կարմիրգյուղացիներ: Հիշատակի խաչքարի հանդիսավոր օծումը տեղի ունեցավ 2015 թվականի հունիսի 26-ին:

Կարմիր գյուղում կանգնեցված Հայոց ցեղասպանության սրբադասված նահատակների հիշատակի խաչքարը առաջինն է Քվեմո Քարթլիի տարածաշրջանի Մառնեուլիի հայաբնակ գյուղերի շրջանում[4]։

 

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1]«Էջմիածին», 2012, ( Զ), էջ 140:

[2]Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն: Վիրահայոց թեմ:

[4]http://armenianchurch.ge/hy/news/34-news/959-karmir-gyugh: Վիրահայոց թեմի մամալո դիվան:

ՇԱՀՈՒՄՅԱՆ, ՄԵԾ ՇՈՒԼԱՎԵՐ - ՍՈՒՐԲ ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 19-ՐԴ ԴԱՐԻ ԱՌԱՋԻՆ ԿԵՍԻՆ, ԵԿԵՂԵՑՈՒ ՀԻՄՆՕՐՀՆԵՔԸ ԿԱՏԱՐՎԵԼ Է 1844 Թ.:

4 shaumiani-surb astvatsatsinis eklesiaԵկեղեցու հիմնադրումը և վերանորոգություններ. Քվեմո-Քարթլի մարզի Մառնեուլիի շրջանի Մեծ Շուլավեր գյուղի Զագամեցոց կոչված թաղում գտնվող Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու հիմնադրման ստույգ տարեթիվը հայտնի չէ: Պետք է նշել, որ համանուն եկեղեցու տեղում գտնվել է միջնադարից ավանդված կիսավեր եկեղեցի[1]: 1841-1842 թվականների դրությամբ պատրաստ էր նոր կառուցվելիք եկեղեցու պլանը և ֆասադը[2], իսկ արդեն 1844 թվականին թեմակալ առաջնորդ Սարգիս արքեպս. Ջալալյանցի ձեռամբ իրականացվեց նորակառույց եկեղեցու հիմնօրհնեքը[3]:

Հետագայում եկեղեցին բազմիցս ենթարկվեց վերանորոգումների: Մասնավորապես, հիմնանորոգման աշխատանքներ են ընթացել 1862-1864 թվականներին: Այդ վկայող արձանագրությունները պահպանվել են եկեղեցու հյուսիսային մուտքի բարավորին: 1879 թվականի դրությամբ, վթարային վիճակում էր հյուսիսային մուտքին կից գտնվող զանգակատունը[4], որի կառուցման աշխատանքներն ընթացան 1887 թվականին[5]: 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին ևս իրականացվել են վերանորոգման աշխատանքներ[6]: 1913 թվականին Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին դարձյալ հիմնանորոգման կարիք ուներ, ուստի տեղի հասարակության և հոգևոր պաշտոյաների աջակցությամբ քայլեր են ձեռնարկվում այդ ուղղությամբ: 1916 թվականին հաջողվում է վերանորոգել եկեղեցու տանիքը և ներքին պատերը[7]:3 shaumiani surb astvatsatsin 3

Եկեղեցին խորհրդային տարիներին. Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին գործել է մինչև 1920-ական թվականները: 1923 թվականին հաստատվել է եկեղեցու նորընտիր հոգաբարձության կազմը[8]: Այնուհետև այն փակվել և վերածվել է պահեստի: 1989-1990 թվականներին շուլավերցիները ձեռնարկել են եկեղեցու վերանորոգման աշխատանքներ: 1998 թվականին թեմակալ առաջնորդ Գևորգ արքեպս. Սերայդարյանը Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու ծառայող է նշանակել Վահան Ասլամազյանին[9]:

Ճարտարապետություն. Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին անմշակ քարով, կրաշաղախով կառուցված, երեք զույգ սյուներով շինություն է: Ժամանակակիցների կողմից այն բնութագրվել է որպես հնաշեն, կամարակապ կառույց[10]: Սյուներն ու թաղակիր կամարները սրբատաշ են: Ունի երկու մուտք՝ հյուսիսից և արևմուտքից: Նորոգումների արդյունքում ավելացվել է նաև կարմիր տուֆից վեղարաձև թմբուկ: Արևմտյան ճակտոնի գագաթին զանգակատունն է: Արտաքին չափսերն են 18,30 × 11,00 մ[11]:

Եկեղեցու տնտեսական դրություն. 1857-1860 թվականների թեմի եկեղեցիների տեղեկագրի համաձայն՝ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու մայր գումարը կազմել է մոտ 551 ռ. 89 կ. արծաթով[12]: Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի ֆոնդում պահպանվում են նաև Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու տնտեսական գործունեության վերաբերյալ արխիվային այլ վավերագրեր ևս: Համաձայն դրանց՝ եկեղեցին 1886 թվականի դրությամբ, զանազան եկեղեցական իրերից զատ ունեցել է նաև երկու խանութ և ուսումնարանի շինության 2 shahumiani surb astvatsatsinհամար նախատեսված կից հողատարածք [13]:

Ծխատեր քահանաներ. Ի տարբերություն մյուս գյուղերի՝ Մեծ Շուլավերում իր մեծության պատճառով հովվել են միանգամից մի քանի քահանաներ: Գյուղի ծխական քահանաներից են եղել Մովսես քհն. Տեր-Գրիգորյանը, Պողոս ավագ քհն. Իսահակյանը, Հովհաննես քհն. Մարտիրոսյանը, Իսահակ քհն. Ավետիսյանը, Մկրտիչ քհն. Տեր-Եղիազարյանցը[14]:

Դպրոց. Գյուղն ունեցել է ինչպես արական, այնպես էլ իգական ծխական ուսումնարան: 1890-ական թվականներին եկեղեցուն կից հողատարածքում կառուցվել է երկհարկանի ուսումնարան[15]: 1893 թվականին տեղի բնակիչ Սիմեոն Պառավյանի միջոցներով կառուցվել է նաև Գայանյան-Պառավյան օրիորդական ուսումնարանը[16]:

Այլ եկեղեցիներ և մատուռներ: Գյուղի մյուս՝ Սբ Պողոս-Պետրոս (Մեսրոպ) եկեղեցին, գտնվում է Ղարամուրադ թաղում: Եկեղեցու շինարարությունը սկսվել է 1839 թվականին, սակայն ընդհատվել է[17]: Այդ աշխատանքները վերսկսվել են միայն 1844 թվականին: 1885 թվականի դրությամբ եկեղեցու կառուցման աշխատանքները, անհրաժեշտ միջոցների բացակայության պատճառով, դեռևս ավարտուն տեսք չունեին[18]: Եկեղեցու կառուցումն ավարտվեց միայն 1887 թվականին:1 shahumiani surb astvatsatsin

Գյուղի հարավ-արևելյան կողմում` բլրի վրա, եղել են նաև Սուրբ Սարգիս անվամբ ուխտատեղի և Սուրբ Կիրակի կոչված մատուռ: Հարավ-արևմտյան կողմում գտնվել է Սիպտակշեն կոչված հին գյուղատեղին, որի մոտակայքում եղել է մի մատուռ և գերեզմանոց: Տապանաքարերին առկա են եղել նաև արձանագրություններ[19]:

Եկեղեցու վերաօծումը. 2013 թվականի դեկտեմբերի 21-ին, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի և մասնակցությամբ Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Տեր Բաբգէն վարդապետ Սալբիյանի և հոգևոր դասի ներկայացուցիչների, օծվեց Մառնեուլի շրջանի Շահումյան ավանի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին: Տասնամյակների ընթացքում անմխիթար վիճակում հայտնված եկեղեցու վերանորոգությունը նախաձեռնեց և կազմակերպեց Վիրահայոց թեմը՝ Հրաչ և Վիտալի Մանասյանների և Միքայել Արաբաջյանի բարերարությամբ: Եկեղեցու օծումից հետո Տեր Հուսիկ քահանա Հարությունյանի կողմից մատուցվեց անդրանիկ Սուրբ Պատարագ:

Շահումյան ավանում բացի հայերից բնակվում են նաև ադրբեջանցիներ, վրացիներ, ռուսներ, հույներ, ուստի տեղի հայերի համար կարևոր էր ոչ միայն սեփական աղոթատեղի ունենալը, այլև մկրտվելու, պսակ անելու, Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու կանոններով և ազգային ավանդույթներով ապրելու հնարավորություն ստանալը[20]:

 

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1] Ս․Ասլանյան, Ս․Կարապետյան <<Շուլավեր>>, Երևան, 2002, էջ 34:

[2] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 1055, թ. 1 և շրջ., 4:

[3] Տես՝ նույն տեղում, էջ 35:

[4] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2906, թ. 5 և շրջ.:

[5] ՀԱԱ, ֆ. 53, նույն տեղում, թ. 22 և շրջ.:

[6] Տես՝ նույն տեղում, էջ 37:

[7] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3452, թ. 1, 9

[8] ՀԱԱ, ֆ. 53, նույն տեղում, թ. 24-25 և շրջ.:

[9] «Վրաստան», 1998, N 81-82, 10 հոկտեմբերի, էջ 8:

[10] «Արձագանք», 1884, N 42, էջ 612:

[11] Տես՝ նույն տեղում, էջ 38:

[12] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 21-ի շրջ.-22:

[13] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2906, թ. 18:

[14] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թթ. 5-ի շրջ.-14:

[15] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3452, թ. 53:

[16] ՀԱԱ, ֆ. 53, նույն տեղում, թ. 102:

[17] Տես՝ նույն տեղում, էջ 39:

[18] «Արձագանք», 1884, N 42, էջ 612-613:

[19] «Արձագանք»,նույն տեղում:

ԹԵԹՐԻ-ԾՂԱՐՈՅԻ ՇՐՋԱՆ

ՇԱՄՇՈՒԼԴԱ - ՍՈՒՐԲ ՓՐԿԻՉ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 19-ՐԴ ԴԱՐԻ ԱՌԱՋԻՆ ԿԵՍԻՆ:

2 shamshulda-surb prkichԵկեղեցու հիմնադրումը. Շամշուլդա գյուղի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու վերաբերյալ տեղեկություններ են հաղորդում ինչպես Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի ֆոնդի արխիվային վավերագրերը, այնպես էլ ժամանակի մամուլը: Մասնավորապես, 1845-1846 թվականների թեմի եկեղեցիների տեղեկագրում առկա է հիշատակություն գյուղում գործող մեկ քարաշեն եկեղեցու վերաբերյալ, որը տվյալ պահին ունեցել է 219 ծխական և մեկ քահանա[1], իսկ 1857-1860 թվականների տեղեկագրում հիշատակվում է նաև եկեղեցու գերեզմանատունը[2]: Եկեղեցու հարավային պատի տակ պահպանված շիրմաքարի վրա արված արձանագրությունից (ԱՍՏ ԱՄՓՈՓԵԱԼ ԿԱՐ ՀԻՄՆԱԴԻՐ ՍՈՅՆ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ ՊԵՏՐՈՍ ՔԱՀԱՆԱՅ ԱՐԱՐԱՏԵԱՆՑ, Ի 1860 ԱՄԻ, Ի 10-Ն ՄԱՐՏԻ) պարզ է դառնում, որ այն հիմնադրվել է Պետրոս քահանա Արարատյանի ջանքերով:

19-րդ դարի 70-ական թվականներին եկեղեցին գտնվել է անմխիթար վիճակում[3]: «Ճանապարհորդական հիշատակարանի» հաղորդած տվյալների համաձայն` 1884 թվականի դրությամբ, գյուղում գործել է մեկ քարաշեն եկեղեցի: Արխիվային վավերագրերում Շամշուլդա գյուղի եկեղեցին հիշատակվում է Սուրբ Աստվածածին անվամբ[4]:

Ուխտատեղիներ. Շամշուլդա գյուղից 1.5 վերստ հեռավորության վրա գտնվել է փոքրիկ քարաշեն մատուռ` Սուրբ Աստվածածին անվամբ: Մատուռի կենտրոնում հայերեն արձանագրությամբ խաչքար է կանգնեցված եղել[5]: Ուխտատեղիից դեպի արևելք տարածվել են բազմաթիվ հին շինությունների ավերակներ, որոնց ծայրամասում բարձրացել է Շամշուլդայի հայտնի բերդը` կրաշաղախ ամուր կրկնապարիսպներով: Գյուղի մյուս կողմում գտնվել է մեկ այլ ուխտատեղի` Սուրբ Գևորգ անվամբ: Երկու ուխտատեղիներից ստացված եկամուտը հատկացվել է գյուղի 1 tetri tsyaro-samshvilde-surb prkichուսումնարանին[6]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցին կառուցված է տուֆից, պատկանում է դահլիճային տիպին: Եկեղեցու արտաքին չափսերն են 14,35×7մ: Մուտքը բացված է հարավային կողմից: Ներքին տարածքն իրենից մի մեծ դահլիճ է ներկայացնում: Պատերը սվաղած են և ներկած:

Ծխատեր քահանաներ. Շամշուլդա գյուղի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու քահանաներից են եղել Սարգիս քհն. Տեր-Գրիգորյանը[7], Կարապետ քհն. Տեր-Գրիգորյանը[8], Հովսեփ քհն. Արարատյանցը[9]: Քահանայագործել են 1860-1880-ական թվականներին: Տվյալները վերցված են եկեղեցու չափաբերական մատյաններից:

Դպրոց. 1878 թվականին «Մեղու Հայաստանի»-ի թղթակիցը գրում է, որ ինչպես Սոմխեթի (հայկական) մյուս գյուղերը, այնպես էլ Շամշուլդան զուրկ են ուսումնարանից[10], սակայն արդեն 1884 թվականի «Արձագանք» թերթի տվյալներով, գյուղի Սբ Աստվածածին և Սբ Գևորգ ուխտատեղիների եկամուտը հատկացվել է ուսումնարանին[11]: Այսինքն 1880-ական թվականներին գյուղն արդեն դպրոց ուներ: Հետագայում դպրոցը փակվել է: Տեղացիները դպրոցը վերաբացելու քայլեր են ձեռնարկել 1905-1906 թվականներին[12]:

Եկեղեցին խորհրդային և հետխորհրդային տարիներին. Խորհրդային տարիներին Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, ինչպես շատ ու շատ այլ եկեղեցիներ, փակվում և վերածվում է պահեստի: Գյուղի բնակիչների կողմից տարիներ շարունակ տարած խնամքի շնորհիվ, եկեղեցին շարունակում է կանգուն մնալ։ Հետագայում Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին վերականգնվում է ռուսաստանաբնակ, նախկին շամշուլդեցի Գուրգեն Հովհաննիսյանի բարերարությամբ: 2008 թվականի փետրվարի 22-ին ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի, վերաօծվեց Շամշուլդա գյուղի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին:

 

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3811, թ. 43-ի շրջ.-44:

[2] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թթ. 15-ի շրջ.-16:

[3] «Մեղու Հայաստանի», 1878, N 29, էջ 2

[4] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 58-ի շրջ., գ. 3912, մաս 1, թ. 55:

[5] «Արձագանք», 1884, N 41, էջ 601:

[6] Տե′ս նույն տեղում:

[7] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 4421, թ. 2:

[8] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 4444, թ. 3:

[9] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 4449, թ. 3:

[10] «Մեղու Հայաստանի», նույն տեղում:

[11] «Արձագանք», նույն տեղում:

[12] ՀԱԱ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 138, թթ. 1-6; գ. 188, թթ. 1-3:

ՍԱՄՂՐԵԹ – ՍՈՒՐԲ ՆՇԱՆ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 10-11-ՐԴ ԴԱՐԵՐՈՒՄ, ՎԵՐԱՆՈՐՈԳՎԵԼ Է 19-ՐԴ ԴԱՐՈՒՄ:

1 samghereTi surb nshanՍամղերեթ գյուղի Սուրբ Գևորգ (Սբ Նշան) եկեղեցին կառուցվել է միջնադարյան հայկական եկեղեցու տեղում և մասամբ նրա իսկ քարերով: Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի ֆոնդի արխիվային վավերագրերում Սամղերեթ գյուղում ծխական եկեղեցու առաջին հիշատակությանը հանդիպում ենք միայն 1857 թվականից: Այն հիշատակված է որպես փայտաշեն կառույց[1]: 1860-ական թվականների թեմի եկեղեցիների տեղեկագրում առկա է հիշատակություն գյուղում գործող երկու եկեղեցիների և երկու քահանաների մասին[2]:

Եկեղեցու առաջին նկարագրություններից մեկում նշված է. «...ունի զհոյակապ մատուռն յանուն սրբոյն Գէորգայ: Ի վերա որման եկեղեցւոյ գրի «Ես Բէկի շինեցի զեկեղեցիս վասն միաբանաց եկեղեցւոյն և սոքա ետուն ինձ երկու ժամ, թուին ՌԿԱ ...»[3]: Այլ աղբյուրներում ևս շեշտված է եկեղեցու հին կառույց լինելը: 1884 թվականին «Արձագանք» թերթում տպագրված «Ճանապարհորդական հիշատակարանի» տվյալներով, գյուղն ունեցել է փոքրիկ քարաշեն հնակառույց եկեղեցի: Հայ բնակիչների թիվը հիշատակվում է 20 տուն[4]:2 samghereTi surb nshan

1885-1886–ական թվականների մեկ այլ տեղեկագրում գյուղի եկեղեցին դարձյալ հիշատակված է Սուրբ Գևորգ անվամբ[5]:

Սուրբ Գևորգ եկեղեցու մուտքի բարավորին առկա հայերեն արձանագրության մասին տեղեկություններ է հաղորդում «Մեղու Հայաստանի» թղթակից Ալեքսանդր Արարատյանցը[6]:

1906 թվականի դրությամբ, Սուրբ Գևորգ եկեղեցու մայր գումարը կազմել է 33 ռ. 59 կ., ծխականների թիվը` 289[7]:

Խորհրդային տարիներին նորոգվել է եկեղեցու ծածկը: Ներկայումս առավելապես հայտնի է ոչ թե Սուրբ Գևորգ, ինչպես վկայված է բազմաթիվ վավերագրերում, այլ Սուրբ Նշան անվամբ:

Ճարտարապետությունը. Կառուցված է խառը տեսակի քարերից: Պատկանում է դահլիճի տիպին: Արտաքին չափսերն են 10,94×5,76 մ: Մուտքը բացված է հարավային կողմից: Ենթադրելի է, որ 3 samghereti surb nshanմեկ մուտք էլ ունեցել է արևմտյան կողմից: Ներքին պատերը մասամբ վերականգնված են: Շուրջը տարածվում է հայկական միջնադարյան գերեզմանոցը, ուր առկա են հայերեն արձանագրություններով գերեզմանաքարեր:

Քահանաները: Սուրբ Գևորգ եկեղեցու քահանաներից է եղել Սարգիս քհն. Տեր-Գրիգորյանը[8]:

Եկեղեցին խորհրդային և հետխորհրդային տարիներին. Խորհրդային տարիներին Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, ինչպես շատ ու շատ այլ եկեղեցիներ, փակվում և վերածվում է պահեստի: Հետագայում գյուղի բնակիչների կողմից նախաձեռնվում են եկեղեցու մաքրման և բարեկարգման աշխատանքներ: Նրանց խնամքի և նախանձախնդրության շնորհիվ եկեղեցին կանգուն է մնում։ Ավելի ուշ, 2016 թվականին Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին ենթարկվում է վանդալիզմի և հայտնվում կիսախոնարհված վիճակում: Այժմ գյուղի բնակիչների ջանքերով իրականացվում են եկեղեցու վերականգման աշխատանքներ։

 

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թթ. 15-ի շրջ.-16:

[2] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 84:

[3] Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն: Վիրահայոց թեմ:

[4]«Արձագանք», 1884, N 41, էջ 601:

[5] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 58-ի շրջ.:

[6] «Մեղու Հայաստանի», 1874, N 22, էջ 3:

[7] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3811, թ. 37-ի շրջ.-38; 55: (1911 թվականի տվյալները Տե′ս ֆ. 56, ց. 16, գ.475, թ. 408-ի շրջ.-409):

[8] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 5031, թ. 2-ի շրջ.-3:

ՓՈՔՐ ԴԱՂԵԹ - ՍՈՒՐԲ ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 1863 Թ.:

2 tetri tysaro-patara dagheti-surb astvatsatsinԵկեղեցու հիմնադրումը: Փոքր Դաղեթը կամ Դաղեթ-Խաչենը հայաբնակ գյուղ է Վրաստանի Թեթրիծղարոյի շրջանում՝ շրջկենտրոնից 3 կմ հարավ-արևելք: Գյուղը զբաղվում է հացահատիկային բույսերի մշակությամբ, այգեգործությամբ և անասնապահությամբ։ Այն հիմնադրել են Ղարաբաղի Խաչեն գավառից եկած հայերը՝ 1789 թվականին: Գյուղն իր շրջակայքում ունի գյուղատեղիներ, մատուռներ, գերեզմանոցներ, ինչպես նաև Սուրբ Աստվածածին անվամբ քարաշեն եկեղեցի[1], որը հիմնադրվել է 1863 թվականին կալվածատեր Քանանյանցի միջոցներով: Այդ փաստող շինարարական արձանագրության բովանդակությունն է. «Ի ՀԻՄԱՆԷ ՇԻՆԵԱՑ ԶՏԱՃԱՐՍ ԶԱՅՍ ԱՍՏՈՒԾՈՅ ՏԵՂՈՅՍ ԿԱԼՈՒԱԾԱՏԷՐ ԱԶՆՈՒԱԶԱՐՄ, ԿՈԼԼԷԺՍԿԻ ԱՍՍԵՍՈՐ ԶՕՀՐԱԲ ՅՈՎՍԷՓԱՅ ՈՐԴԻ ՔԱՆԱՆԵԱՆՑ Ի ԲԱՐԵՈՂՋՈՒԹԻՒՆ ԻՒՐ ԸՆՏԱՆԵԱՑ ԻՒՐՈՑ, ի 1863 ԱՄԻ Ի ԹԱԳԱՒՈՐՈՒԹԵԱՆ ԱՂԷՔՍԱՆԴՐԻ Բ-ի ԵՒ Ի ՀԱՅՐԱՊԵՏՈՒԹԵԱՆ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ՄԱՏԹԷՈՍԻ ԱՌԱՋԻՆԻ»[2]:

Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին հիշատակվում է նաև Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի ֆոնդի արխիվային վավերագրերում: Մասնավորապես եկեղեցու անունն առկա է թեմի եկեղեցիների ինչպես 1885-1886 թվականների[3], այնպես էլ 1907 թվականի տեղեկագրերում[4]:

Հավելենք, որ գյուղն ունեցել է նաև հոգևոր դպրոց և հոգաբարձություն:

Ճարտարապետություն. Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին կառուցված է տուֆից, պատկանում է երկթեք դահլիճի տիպին: Ընդհանուր չափերն են՝ 9,5x6,68 մ: 1 tetri tysaro-patara dagheti-surb astvatsatsinՄուտքը հարավային կողմից է, որի վերևում՝ տուֆի մեջ զետեղված է խաչ, իսկ պատին՝ որմնախորշ: Երկթեք տանիքը երեսապատված է թիթեղյա ծածկով: Ներսում պատերը սվաղած են և ներկած: Առաստաղը կամարակապ է: Արևելյան մասում Սբ Խորանն է, որի աջ և ձախ կողմերում ավանդատներն են: Հյուսիսային պատին տեղադրված է մկրտության ավազանը[5]:

Եկեղեցին խորհրդային տարիներին. Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին փակվում և վերածվում է պահեստի: Գյուղի բնակիչների կողմից տարիներ շարունակ եկեղեցին մաքրվում և խնամվում է, ինչի շնորհիվ այն կանգուն է մնում, իսկ հետագայում՝ հիմնանորոգվում։

Եկեղեցու վերաօծումը. 2013 թվականի սեպտեմբերի 8-ին՝ Սուրբ Աստվածամոր ծննդյան տոնին, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի, վերաօծվեց Վրաստանի Թեթրիծղարոյի շրջանի Փոքր Դաղեթի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին: Այն վերանորոգվեց և հոգևոր ծառայության կոչվեց ծնունդով Դաղեթից, ռուսաստանաբնակ Արսեն Աղամիրյանի, Սեյրան Փերիխանյանի, Արտյոմ Առուշանյանի և Լևոն Կարախանյանի բարերարությամբ[6]:

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1] http://armenianchurch.ge/hy/lurer/34-news/537-phoqr-daghet-surb-astvacacin: Վիրահայոց թեմի մամլո Դիվան:

[2]«Արձագանք», 1884, N 41, էջ 602:

[3]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 58-ի շրջ.:

[4]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, մաս 1, թ. 38-ի շրջ.-39:

[5]Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն: Վիրահայոց թեմ :

ԲՈՐԺՈՄԻ

ՄՈԼԻԹ - ՍՈՒՐԲ ԳԵՎՈՐԳ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 19-ՐԴ ԴԱՐԻ 60-ԱԿԱՆ ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻՆ:

1 borjomi-moliti-surb gevorgԵկեղեցու հիմնադրումը. Ախալքալաքից 27 կմ հյուսիս-արևելք գտնվող Մոլիթ գյուղի Սուրբ Գևորգ եկեղեցին հիմնադրվել է 19-րդ դարի 60-ական թվականների կեսերին: Այդ մասին տեղեկություններ են հաղորդում Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի ֆոնդի արխիվային վավերագրերը: Եկեղեցին Սուրբ Գևորգ անվամբ հիշատակված է թեմի 1867 թվականի եկեղեցիների տեղեկագրում[1]: 1885 թվականի դրությամբ այն եղել է քարաշեն, փայտածածկ[2]:

Սուրբ Գևորգ եկեղեցին մեծապես տուժել է 1899 թվականի դեկտեմբերի 19-ի հայտնի երկրաշարժից[3]: Այն վերանորոգելու քայլեր են ձեռնարկվել 1903 թվականին[4]: 20-րդ դարի առաջին տասնամյակում եկեղեցու մայր գումարը կազմել է 17 ռ. 4 կ. արծաթով[5], ծխականների թիվը եղել է մոտ 368[6]:

Այժմ եկեղեցին կանգուն է:

Բացի Սուրբ Գևորգ եկեղեցուց, գյուղն ունեցել է նաև մեկ այլ եկեղեցի և միջնադարյան մատուռ: Առաջինս եղել է համակ սրբատաշ քարով կառուցված, թաղածածկ միանավ կառույց: Մատուռը գտնվել է գյուղի հյուսիսային բարձրադիր եզրին[7]:

Ճարտարապետությունը. Սուրբ Գևորգ եկեղեցին կառուցված է խառը տեսակի տուֆից: Պատկանում է դահլիճային տիպին: Արտաքին չափսերն են 14.2×9.38մ: Հյուսիսային և հարավային պատերին բացված են կիսաշրջանաձև պատուհաններ: Մուտքն արևմտյան կողմից է: Պատերը մասամբ ներկված են: Արևելյան կողմից` երկու աստիճան բարձրության վրա, խորանն է:

Քահանաները. Մոլիթ գյուղի Սուրբ Գևորգ եկեղեցու քահանաներից են եղել Ալեքսանդր քհն. Սիմոնյանցը[8], Գալուստ քհն. Տեր-Գալուստյանցը[9]: Քահանայագործել են 19-րդ դարի 60-70-ական թվականներին: Տվյալները վերցված են եկեղեցու չափաբերական մատյաններից:

Դպրոցը. Թեմի դպրոցների 1906 թվականի տեղեկագրում Մոլիթ գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցի մասին տեղեկություններ գրանցված չեն[10]:

 

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3851, թ. 12-ի շր.-13

[2]«Արձագանք», 1885, N 3, էջ 43:

[3]Ս. Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 402:

[4]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3423, թթ. 1-3 և շրջ.:

[5]ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 16, գ. 475, թ. 431-ի շրջ.-432:

[6]ՀԱԱ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 174, թ. 60:

[7]Ս. Կարապետյան, նույն տեղում:

[8]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 4003, թ. 1-ի շրջ.-2:

[9]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 4015, թ. 2-ի շրջ.-3:

[10]ՀԱԱ, ֆ. 35, ց. 1, նույն տեղում:

ՏԱԲԱԾՂՈՒՐԻ - ՍՈՒՐԲ ԿԱՐԱՊԵՏ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 19-ՐԴ ԴԱՐԻ ԱՌԱՋԻՆ ԿԵՍԻՆ:

2 borjomi-tabatsyuri-surb karapetԵկեղեցու հիմնադրումը. Ախալքալաքից 30 կմ հյուսիս-արևելք գտնվող Տաբածղուր գյուղի Սուրբ Կարապետ եկեղեցու հիմնադրման ստույգ տարեթիվը հայտնի չէ: 1884 թվականին եկեղեցին հիշատակվում է որպես քարաշեն, փայտածածկ կառույց[1]: Հավանաբար կառուցվել է 19-րդ դարի 70-ական թվականներին: Ինչպես գավառի մյուս գյուղերի եկեղեցիները, այն ևս մեծապես տուժել է 1899 թվականի դեկտեմբերի 19-ի երկրաշարժից[2]: Ներկայումս կանգուն է:

Այլ եկեղեցիներ. Գյուղից 2.5 կմ հյուսիս՝ հին գյուղատեղիում, պահպանվում են համակ սրբատաշ քարով կառուցված, միանավ հորինվածքով կիսավեր եկեղեցիներ, որոնք թվագրվում են 13-14-րդ դարերով[3]:

Ճարտարապետությունը. Պատկանում է դահլիճային տիպին: Արտաքին չափերն են՝ 16.16×9.10մ: Մուտքը բացված է արևմտյան կողմից: Մուտքի բարավորին առկա է հայերեն արձանագրություն հետևյալ բովանդակությամբ` «ՍՈՒՐԲ ԿԱՐԱՊԵՏ ԵԿԵՂԵՑԻ | ՎԵՐԱԿԱՌՈՒՑՎԵՑ 2007 | ԲԱՐԵՐԱՐ | ՎԱՐԴԱՆ ԱՅՎԱԶՅԱՆ» (Սուրբ Կարապետ եկեղեցի | վերականգնվել 2007 | բարերար | Վարդան Այվազյան): Ներքին պատերը սվաղած են և ներկած:

Դպրոցը. Գյուղի դպրոցի բացման աշխատանքները սկսվել են 1912 թվականին: Նախաձեռնությունը պատկանել է ուսուցիչ Արշակ Գրիգորյանին և քահանա Արշակ Տեր-Գալստյանին[4]: Շինարարությունն ավարտվել է 1913 թվականին[5]:

Եկեղեցին խորհրդային և հետխորհրդային տարիներին. Խորհրդային տարիներին, մասնավորապես 1930-ական թվականներին, եկեղեցին փակվել և վերածվել է պահեստի: Հետխորհրդային տարիներին համագյուղացիների ջանքերով նախաձեռնվում են եկեղեցու մաքրման և բարեկարգման աշխատանքներ: Հետագայում բարերարների նյութական աջակցությամբ եկեղեցին հիմնանորոգվում է, իսկ 2007 թվականին օրհնվում տեղի հոգևոր հովվի կողմից։

 

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1] «Արձագանք», 1885, N 3, էջ 43:

[2] Ս. Կարապետյան, Ջավախք, Երևան, 2006, էջ 490:

[3] Ս. Կարապետյան, նույն տեղում, էջ 492:

[4] «Հորիզոն», 1912, N 190, էջ 3:

[5] «Հորիզոն», 1913, N 187, էջ 3:

 

ԹԲԻԼԻՍԻԻ ՆՈՐԱՇԵՆ ՍՈՒՐԲ ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 1467 Թ., ՈՐՈՇ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐՈՒՄ ՀԻՇԱՏԱԿՎՈՒՄ Է 1507 Թ.: ԱՅԺՄ ԵԿԵՂԵՑԻՆ ԿԱՆԳՈՒՆ Է, ՍԱԿԱՅՆ ԳՏՆՎՈՒՄ Է ԱՆՄԽԻԹԱՐ ՎԻՃԱԿՈՒՄ:

ՆՈՐԱՇԵՆ ՍՈՒՐԲ ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ԵԿԵՂԵՑԻ XXI-ՐԴ ԴԱՐՀիմնադրում և վերանորոգություններ. Նորաշեն Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին Հին Թիֆլիսի հանրահայտ ու նշանավոր հայկական եկեղեցիներից է: Այն գտնվում է Թբիլիսիի Մեյդան հրապարակի հարևանությամբ, ներկայիս Կոտե Աբխազի փողոցի (նախկին Լեսելիձե փողոց) № 41-ում, վրաց առաջնորդանիստ Սուրբ Սիոն և հունական Ջվարիս Մամա եկեղեցիների հարևանությամբ:

Ինչ վերաբերում է Նորաշեն անվանմանը, ապա եկեղեցին իր ամբողջ պատմական տարեգրությունում հիշատակվել է Սուրբ Աստվածածին և երբեք չի նշվել՝ «Աւետյաց Սուրբ Աստվածածին», ինչպես սխալմամբ գրել է Պ. Մուրադյանը[1]: Հավանաբար, այս մտայնությունն էլ որոշ վրաց հոգևորականների համար հիմք է հանդիսացել շինությունն անվանել վրաց Խարեբա (թարգմանաբար՝ Ավետյաց) եկեղեցի, որը և վրաց եկեղեցու ծիսակարգով փորձել են օծել 1995թ. փետրվարի 15-ին:

Ըստ եկեղեցու հիմնադրման վերաբերյալ մեզ հասած արձանագրության` այն կառուցվել է 1507թ.[2]:Նորաշեն Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին տարբեր ժամանակներում վերանորոգվել է ինչպես Թբիլիսիի հայ ազգաբնակչության ջանքերով, այնպես էլ մի շարք բարերարների մեկենասությունների շնորհիվ։Եկեղեցին մասնավորապեսվերանորոգվել է 1650, 1795, 1808, 1830-1835, 1857, 1897 թվականներին և անշուշտ վերանորոգություններ եղել են նաև հետագայում:

1650 թ. եկեղեցին հիմնովին վերանորոգվել է ջուղայեցի մեծատուն Խոջա Նազարի միջոցներով[3]: Նորաշեն եկեղեցին մեծ չափով վնասվել ու ավերվել է 1795թ. Աղա-Մահմադ խանի ասպատակության ժամանակ: Ընդ որում, ավերածությունը այնքան մեծ է եղել, որ Նորաշեն եկեղեցու համայնքը Հովսեփ Խատինի միջոցով (նա հայտնի ՆՈՐԱՇԵՆ ՍՈՒՐԲ ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ԵԿԵՂԵՑԻ XIX-ՐԴ ԴԱՐբանագնաց Ռաֆայել Դինբեկեանցի հայրն էր) դիմել է Մադրասի հայությանը՝ եկեղեցին վերանորոգելու համար հանգանակություն կազմակերպելու խնդրանքով: Պահպանվել է նաև Հովսեփի տված պարտուց գիրը, որով նա այդ գումարը պետք է հանձներ Նորաշեն եկեղեցու ավագերեց Տեր Առաքել Շմավոնյանին[4]:

Նորաշեն Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու հաջորդ նորոգությունը կատարվել է 1830-1835թթ., որի համար ծախսվել է շուրջ 11,563 ռ. գումար[5]: Այդ նորոգությունից հետո՝ 1837թ., եկեղեցին նկարագրել է Էգնատի Իոսելիանին՝ նշելով այն որպես հայոց չորրորդ եկեղեցի[6]: 1899թ. ներքին վերանորոգությունների ընդհանուր գումարը կազմել է 1154ռ.[7] :

Ինչպես Թբիլիսիի հայկական մյուս եկեղեցիները, Նորաշենը ևս չի վրիպել Թբիլիսի այցելած մի շարք ճանապարհորդների ուշադրությունից: 1673թ. ֆրանսիացի Ժան Շարդենը Նորաշեն Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին թվարկել է հայկական գործող եկեղեցիների շարքում և նշել. «Նորաշեն կամ Նոր շինութիւն»[8]: 1817թ. Թբիլիսի է այցելել իտալացի Ա. Նեգրին, իսկ 1824-30թթ.՝ նրա հայրենակից Մ. Մեդիչին, որոնք նույնպես, հիշատակելով քաղաքի հայկական եկեղեցիները, դրանց թվում նշել են նաև Նորաշեն Սուրբ Աստվածածինը[9]: Այսպիսով` օտար ճանապարհորդները ևս հստակ նշել են Նորաշենի հայկական պատկանելության մասին:

Ճարտարապետություն. Նորաշեն Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին ճարտարա­պե­տական հորինվածքով պատկանում է գմբեթավոր բազիլիկ կառույցների տիպին: Աղոթասրահը (լայնության և երկարության հարաբերությունը 1:1,2) երկու զույգ հզոր գլանաձև մույթերով (1,55 մ տրամագծով) բաժանվում է երեք թաղածածկ նավերի: Շինության գմբեթը դրված է արևելյան մույթերի և ավագ խորանի անկյունների վրա: Ավանդատներն ուղղանկյուն են, առանց աբսիդների (խորանների): Արևմտյան ճակատի վրա՝ երկթեք տանիքին բարձրանում է թեթև, սյունազարդ զանգակատունը[10]:Եկեղեցու որմնանկարները Հովնաթանյանների աշխատանքներն են:

Տնտեսական դրություն. Նորաշենի եկեղեցու տնտեսական դրության մասին տեղեկություններ են հաղորդում մի շարք արխիվային վավերագրեր: Հիշատակության է արժանի 1795-1807թթ. եկեղեցու ելքի և մուտքի հաշիվների մատյանը[11]: 1837թ. կազմվել է Նորաշեն եկեղեցու շարժական և անշարժ գույքի ցուցակը, որում առկա են բազմաթիվ թանկարժեք զարդեր, անոթներ, տպագիր Ավետարաններ և այլն[12]:Հիշատակման են արժանի նաև 1899թ. գույքացուցակում նշված երկու ձեռագրերը՝ Ավետարանը և Տաղարանը[13]:

Հոգևորականներ. Ինչ վերաբերում է Նորաշենի հոգևորականությանը, ապա տեղեկությունները նրանց վերաբերյալ բազմաթիվ են: 18-րդ դարի վերջին Թբիլիսիում ճանաչված քահանաներից է եղել եկեղեցու միաբան Տեր Հակոբը[14]: 19-րդ դարի 20-ական թվականների եկեղեցու միաբաններից են եղել Տեր Գևորգ Տեր-Ահարոնյանը, Տեր Հարություն Տեր-Սահակյանը[15]: 20-րդ դարի սկզբին եկեղեցում քահանայագործել են Գևորգ ավագ քհն. Տերտերյանցը, Դավիթ քհն. Գիրգիդյանցը, Թադևոս քհն. Երվանդյանցը և Սարգիս քհն. Շիոյանցը[16]:

Եկեղեցական-ծխական դպրոցներ. Նորաշենի ծխական արական դպրոցը հավանաբար բացվել է 1858թ.: 1873թ. դպրոցն ունեցել է 4 ուսուցիչ, 38 աշակերտ[17]:

Հայ աղջիկների համար բացված հնագույն և նշանավոր դպրոցներից էր Նորաշենի Սուրբ Մարիամյան օրիորդաց ուսումնարանը: Հիմնադրվել է 1866 թ. հայ ականավոր մանկավարժ Խորեն Ստեփանեի կողմից[18]: 1917թ. Նորաշեն եկեղեցու դպրոցն ունեցել է միջնակարգ աստիճան:

Խորհրդային և հետխորհրդային շրջան. Նորաշեն Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, ինչպես Թբիլիսիի մյուս հայկական եկեղեցիները, խորհրդային առաջին տարիներին, հակակրոնական քաղաքականության շնորհիվ հայտնվում է փակման վտանգի առաջ: Այդ առթիվ 1925թ. հունիսի 24-ին, Նորաշենի եկեղեցական խորհրդի անդամները հայտարարություն են ուղղում Վրաստանի Հայոց Թեմական եկեղեցական խորհրդին. «Նորաշէն եկեղեցուն սպառնում է վտանգ: Քաղգործկոմը փողոցը լայնացնելու համար ցանկանում է եկեղեցու արևելեան պատը ամբողջապէս քանդել, որով ոչնչանում են խորանները, բեմը...»[19]: Նույն թվականի հուլիսի 8-ին Նորաշենի եկեղեցական խորհուրդը դարձյալ դիմում է Վրաստանի Հայոց Թեմական եկեղեցական խորհրդին՝ եկեղեցին քանդելու վտանգից ազատելու խնդրով[20]: Արդյունքում, 1933 թվականի դեկտեմբերի 22-ին եկեղեցին փակվում է[21]: 1972թ. եկեղեցում տեղակայված էր Վրացական ԽՍՀ ԳԱ գիտական գրադարանը[22]:

2008թ. մայիսին Վրաց Ուղղափառ Եկեղեցին որոշում է Սուրբ Նորաշեն հայկական եկեղեցին և նրա հարակից տարածքը պարսպապատելու նպատակով կառուցել մետաղյա պարիսպ՝ ներառելով Վրաց Ուղղափառ Եկեղեցուն բնորոշ կրոնական էլեմենտներ: Այդ առիթով իր մտահոգությունն է հայտնում Վիրահայոց թեմը, սակայն ապարդյուն[23]: 2014թ. Վրաստանի Մշակութային ժառանգության պահպանության ազգային գործակալությունը տալիս է եկեղեցու վերանորոգման աշխատանքների իրագործման թույլատվության վկայական: Վերանորոգման աշխատանքներն իրականացվում են Վրաստանի պատմական հուշարձանների պահպանության հիմնադրամի ֆինանսավորմամբ: 2015-2016թթ. Նորաշեն եկեղեցու ամրապնդման նպատակով անցկացվում են անհետաձգելի ինժեներական և կոնստրուկտիվ վերականգնման աշխատանքներ: Տաճարի գմբեթը, ճակատը, որմնա­խարիսխը մշակվում են բարձր ճնշման ավազ-շիթային մեթոդով: Տեղադրվում են նոր դռներ և պատուհաներ, եկեղեցու տարածք են վերադարձվում գերեզմանաքարերը:



[1]Տե՛ս П. Мурадян, Армянская Эпиграфика Грузии, Ереван, 1988, с. 76; «Հին Թիֆլիսի հայոց եկեղեցիները», էջ 39:

[2]Պ. Մուրադյան, ՀինԹիֆլիսիհայոցեկեղեցիները, Ս. Էջմիածին, 2009, էջ 45:

[3] «Արարատ», 1850, Ատարի, № 4, սեպտեմբերի 23, էջ 53:

[4]Պ. Չոբանյան, Հայ-ռուս-վրացական փոխհարաբերությունները ԺԸ դարի երկրորդ կեսին, Ս. Էջմիածին, 2006, էջ 111:

[5]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2637, թ. 15-իշրջ.-16:

[6]Լ. Մելիքսեթ-Բեկ, ՎրացաղբյուրներըՀայաստանիևհայերիմասին, հ. Գ., Երևան, 1955, էջ 266:

[7]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3399, թ. 2, տե′սնաև «Էջմիածին», 2010/ Է, էջ 76-77:

[8]Պ. Մուրադյան, նշվ. աշխ., էջ 312:

[9]ՀԱԱ, ֆ. 469, ց. 14, գ. 329, թ. 11,:

[10]Մ. Հասրաթյան, Թբիլիսիի հայկական եկեղեցիների ճարտարապետությունը, «Էջմիածին», 2009/Զ, էջ 74:

[11]ՄՄ, Կ/դ, թղթ. 6, վավ. 72:

[12]ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 39, թ. 36-40:

[13]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 1219, թ. 186-189:

[14]ՄՄ, Ա. Երիցեանիարխիվ, թղթ. 159, վավ. 112 ա: Տե՛սնաևՄՄ, Ն. Աշտարակեցուարխիվ, թղթ. 164բ, վավ. 945:

[15]ՀԱԱ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 745, թ. 11-իշրջ.:

[16]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 335, թ. 115-116:

[17]Ս. Խուդոյան, Արևելահայդպրոցները 1830-1920 թվականներին, Երևան, 1987, էջ 592-593:

[18]Ս. Խուդոյան, նույնտեղում, էջ 591:

[19]ՀԱԱ, ֆ. 148, ց. 1, գ. 12, թ. 2 ևշրջ.:

[20]ՀԱԱ, ֆ. 148, ց. 1, գ. 12, թ. 3 ևշրջ., տե′ս նաև«Էջմիածին», 2010/Է, էջ 83-84:

[21]ՀԱԱ, ֆ. 148, ց. 1, գ. 24, թ. 1:

[22]ՀԱԱ, ֆ. 469, ց. 14, գ. 329, թ. 2:

[23]«Էջմիածին», 2008/Ժ, էջ 138-139:

ԵՐԵՎԱՆՑՈՑ ՍՈՒՐԲ ՄԻՆԱՍ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 1790 Թ., ԻՍԿ 1883 Թ. ՀՈՒՆՎԱՐԻ 2-ԻՆ ՀԻՆ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ՏԵՂՈՒՄ ԿԱՌՈՒՑՎԵԼ Է ՆՈՐ ԵՐԵՎԱՆՑՈՑ ՍԲ. ՄԻՆԱՍԸ: ԱՅԺՄ ԿԻՍԱՎԵՐ ՎԻՃԱԿՈՒՄ Է:

ԹԲԻԼԻՍԻԻ ՍԲ ՄԻՆԱՍ ԵԿԵՂԵՑԻՆ ՓԼՈՒԶՄԱՆ ԵԶՐԻՆԵկեղեցու հիմնադրումև վերանորոգություններ. Թբիլիսիի Գելաթիի (նախկինում Իորսկայա փողոց) №13 հասցեում[1]է գտնվումՍբ Մինաս եկեղեցին: Վրաց հետազոտողներից եկեղեցու կառուցման վերաբերյալ արժեքա վոր տեղեկություններ է հաղորդում Էգն. Իոսելիանին` փաստելով եկեղեցու հայկական լինելը[2]: Ըստ Լ. Մելիքսեթ-Բեկի եկեղեցին հիմնադրվել է հավլաբարցիների միջոցներով և անվանվել հանուն Սուրբ Մինաս Վկայի[3]: Թե´ հայ և թե´ վրաց հետազոտողները եկեղեցու հիմնադրման տարեթիվ են համարում 1790 թվականը:

19-20-րդ դարերում Սբ Մինաս եկեղեցին մի քանի անգամ ենթարկվել է վերանորո­գությունների և հիմնանորոգման: Առաջին վերանորոգությունն իրականացվել է 1811 թվականին[4]: Հիմնավորապես վերակառուցվել է 1880-ական թվականներին: Նոր եկեղեցին կրկնում էր հին եկեղեցու աղյուսաշեն փայտածածկ հորինվածքը[5]: Հիմնովին վերա­կառուցված եկեղեցին օծվում է 1883 թվականի հունվարի 2-ին[6]: 20-րդ դարի սկզբին քայլեր ձեռնարկվեցին նաև եկեղեցու պարսպի և կից երկհարկանի շինության կառուցման ուղղությամբ[7]:

Ճարտարապետություն: Սբ Մինաս եկեղեցին ուշ միջնադարի հայկական ճարտարա­պետությանը բնորոշ եռանավ բազիլիկա է` երկու զույգ մույթերով, երկու կողմերում ուղղանկյուն ավանդատներով, կիսաշրջանաձև աբսիդով[8]: Եկեղեցին ընդգրկում էր փողոցի ողջ երկայնքը: Ընդարձակ դահլիճը ծածկված է եղել փայտե կամարով` երեսպատված երկթեք թիթեղյա թերթերով: Ներկայումս փայտյա ծածկը ամբողջությամբ փլված է: Արևելյան և արևմտյան ճակատամասերը ճակտոններ չունեն և ամբողջական շինությունն ավելի շատ աշխարհիկ շինություն է հիշեցնում: Եկեղեցու ներքին տարածքը բավականին մեծ է եղել: Այն բացի արևելյան կողմից, մյուս երեք կողմերից ունեցել է մուտքեր, որոնք եղել են բավական լայն ու բարձր: Ունեցել է նաև ընդարձակ պատուհաններ: Ճակատամասերը խիստ համաչափ են: Արևելյան կողմից եկեղեցու վրա ներկայումս կառուցված է երկար պահեստարան, որը ծածկում է արևելյան պատուհանները: Կցված կառույցի վերևում երևում է պատուհանի կամարի սկիզբը: Պահեստ է կառուցվել նաև արևմտյան ճակատամասին[9]:

Քահանաներ և երեսփոխաններ. 19-րդ դարի 20-ական թվականներին Սբ Մինաս եկեղեցում քահանայագործել է Տեր-Հովհաննես ավագ քհն. Աստվածատուրյանը[10]: ԹԲԻԼԻՍԻԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՍԲ ՄԻՆԱՍ ԵԿԵՂԵՑԻ ԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ՇՐՋԱՆԵկեղեցու միաբան քահանաներից են եղել նաև Զաքարիա Տեր-Դավթյանը[11], Ղազարոս քհն. Հովսեփյանցը[12], Գևորգ քհն. Տեր-Հովհաննիսյանը[13], Արիստակես քհն. Բենքլեանցը[14]:

1817 թ. Սբ Մինաս եկեղեցու երեսփոխ է հիշատակվում պարոն Գրիգորը: Պահպանվել է նաև նրա հաշվեմատյանը[15]: 20-րդ դարի սկզբի երեսփոխաններից են եղել Նազար Ափյանցը[16], Հովհաննես Մկրտչի Ավագյանը[17], Պողոս Քաթանյանցը[18], Սեդրակ Բարսեղյանը[19]:

Եկեղեցական կալվածքներ. Հայ Առաքելական Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի եկեղեցիների 1838 թվականի կալվածքների տեղեկագրում առկա է հիշատակություն Սբ Մինաս եկեղեցու շարժական և անշարժ կալվածքների մասին: Զանազան եկեղեցական իրերից զատ այն ունեցել է նաև վարձակալման տրված սենյակներ, եկեղեցուն կից հողատարածքներ[20]: 20-րդ դարի սկզբին եկեղեցուն են պատկանել ինչպես Շիրազխանա կոչված փողոցում գտնվող երկու խանութները, այնպես էլ նրա բակում գտնվող ուսումնարանի շինությանը կից մի խանութ[21]: Հայտնի է նաև, որ Դավիթ Իզմիրյանցը եկեղեցուն է կտակել որոշ կալվածքներ[22]: Բացի Իզմիրյանցից, նվիրաբերություն է կատարել նաև Ղազար Ափյանցը: Մասնավորապես, 1900 թվականին նա եկեղեցուն է նվիրել Հավլաբարի 7-րդ տեղամասում գտնվող 1450 ռուբլի արժողությամբ միահարկ շինություն կից բակով: Այն զբաղեցրել է մոտ 54, 23 քառ. սաժեն հողատարածք[23]:

Դպրոց. Սբ Մինաս եկեղեցուն կից ծխական դպրոցի բացման վերաբերյալ արխիվային վավերագրերը տեղեկություններ են հաղորդում սկսած 19-րդ դարի 60-ական թվականներից: Մասնավորապես, 1860-1862 թվականներին Սբ Մինաս եկեղեցու գավթում կառուցվել են նոր սենյակներ, որոնցից մեկն էլ օգտագործվել է ուսումնական նպատակներով[24]: Հետագայում՝ 1872 թվականին, Մակար արքեպիսկոպոսի տնօրինությամբ Սբ Մինաս եկեղեցուն կից բացվում է Մարիամյան օրիորդական ուսումնարանի մասնաճյուղ[25]: 1870-ական թվականների վերջին եկեղեցուն կից բացվել է նաև հայտնի Իզմիրյան դպրոցը[26]:

Եկեղեցին խորհրդային և հետխորհրդային տարիներին. Եկեղեցու հանդեպ բոլշևիկների վարած հակաեկեղեցական ու հակակրոնական քաղաքականությունը, հալածանքներն ու բռնաճնշումները ակնհայտ իրենց դրսևորումը գտան 1920-1930-ական թվականներին: 1924 թվականին Թիֆլիսի կենտգործկոմի որոշմամբ Սբ Մինաս եկեղեցին հատկացվեց Հավլաբարի շրջկոմին` այնտեղ շրջանային ակումբ բացելու նպատակով[27]: Հետագայում եկեղեցու շենքը գործածվեց՝ որպես կարի արտադրամաս, 1990-ական թվականների կեսերից այն ամայի էր:

2007 թվականի հոկտեմբերի 1-ին Սբ Մինաս եկեղեցուն տրվեց պատմական հուշարձանի կարգավիճակ, սակայն այն ոչնչով չնպաստեց եկեղեցու պահպանման գործին: Այդ առնչությամբ Վիրահայոց թեմը բազմաթիվ նամակներ է հղել պատկան մարմիններին, սակայն ոչ մի փոփոխություն: 2009 թվականին, ապա նաև 2011, 2012, 2015 թվականներին Վիրահայոց թեմըբազմաթիվ ահազանգող նամակներով Վրաստանի պատկան մարմիններին ներկայացրել է Սբ Մինաս և այլ եկեղեցիների վիճակը, սակայն ոչ մի փոփոխություն: 2014 թ. սեպտեմբերի 19-ին անձրևների պատճառով քանդվեց եկեղեցու տանիքը, որը վերանորոգելու փոխարեն քաղաքապետարանը ամբողջությամբ եկեղեցին ազատեց տանիքից[28]: Այն ցանկապատված չէ, և վերջին տարիներին եկեղեցու տարածքի համար վեճեր են ծագել եկեղեցու հարևանությամբ ապրող բնակիչների միջև: Եկեղեցու հարակից տարածքը սեփականաշնորհվել է մասնավոր անձի կողմից: Եկեղեցու տարածքում սկսել են կառուցվել մասնավոր շինություններ:



[1] Հավլաբար, գործող Էջմիածնեցոց եկեղեցու մոտակայքում:

[2] Պ. Մուրադյան, Հին Թիֆլիսի Հայոց եկեղեցիները, Ս. Էջմիածին, 2009, էջ 233:

[3] Լ. Մելիքսեթ-Բեկ, Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. գ., Երևան, 1955, էջ 268:

[4] ՀԱԱ, ֆ. 332, ց. 1, գ. 102, թ. 16-ի շրջ.:

[5] «Մեղու Հայաստանի», 1880, N 49, էջ 4:

[6] «Մեղու Հայաստանի», 1883, N 1, էջ 4:

[7] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2464, թ. 10:

[8] Մ. Հասրաթյան, Թբիլիսիի հայկական եկեղեցիների ճարտարապետությունը, «Էջմիածին», 2009 (Զ), էջ 74:

[9] Մելիքսեթ-Բեկ Լ., 1923: Նյութեր Տփիլիսիի և «Սոմխիթի» հնությունների պատմության համար, Մեր

գիտությունը», 1923, 1, Տփիլիսի, էջ 92: Տղեմալաշվիլի Օ., 1967, Թբիլիսի (ուղեցույց), Թբիլիսի:

[10] ՄՄ, Ներսես Աշտարակեցու արխիվ, թղթ. 166, վավ. 874:

[11] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2614, թ. 63:

[12] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2273, թ. 238.:

[13] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 2375, թ. 1-ի շրջ.-2:

[14] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 2380, թ. 1-ի շրջ.-2:

[15] ՄՄ, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 31, վավ. 198:

[16] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 1050, թ. 2:

[17] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2464, թ. 10:

[18] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3099, թ. 21:

[19] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3099, թ. 37:

[20] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 39, թթ. 78-ի շրջ.-80:

[21] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3099, թ. 60:

[22] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3099, թ. 17, 39:

[23] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 4, գ. 3861, թ. 1; 8:

[24] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2252, թթ. 115-116; ֆ. 56, ց. 5, գ. 55, թթ. 411-412 և շրջ.:

[25] «Նորաշեն», նույն տեղում:

[26] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2273, թ. 71-ի շրջ.:

[27] ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 3135, թ. 3 և շրջ.:

[28] Վիրահայոց թեմի մամլո դիվան:

ՄՈՒՂՆՈՒ ՍՈՒՐԲ ԳԵՎՈՐԳ (ՄՈՒՂՆՈՒ ՄԵԾ) ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 1356 Թ., ՀԻՇԱՏԱԿՎՈՒՄ Է ՆԱԵՎ 1537 Թ.: 2009 Թ. ՆՈՅԵՄԲԵՐԻ 19-ԻՆ ԵԿԵՂԵՑԻՆ ՓԼՈՒԶՎԵԼ Է ՄԱՍՆԱԿԻՈՐԵՆ, ԱՅԺՄ ԵԿԵՂԵՑԻՆ ԳՏՆՎՈՒՄ Է ՓԼՈՒԶՄԱՆ ԵԶՐԻՆ:

ՍԲ ԳևՈՐԳ ԵԿԵՂԵՑԻՆ XXI--ՐԴ ԴԱՐՀիմնադրում. Բեգլար Ախոսպիրելու N6 հասեցում (Կալա թաղամաս) գտնվող Թիֆլիսի երբեմնի նշանավոր Մուղնու Սբ Գևորգ եկեղեցինխորհրդային տարիներին բռնագրավվելուց հետո, տարիների ընթացքում աստիճանաբար վնասվելով ու քայքայվելով, այժմ հայտնվել է խոնարհված եկեղեցիների շարքում՝ գրեթե ոչնչացման եզրին:

Ըստ հայ պատմիչ Զաքարիա Քանաքեռցու՝ եկեղեցին իր անունը ստացել է Աշտարակ քաղաքից քիչ հեռու գտնվող Մուղնի գյուղի համանուն եկեղեցու անունից: Ժամանակին, վրաց թագավորներից մեկի ժառանգին բուժելու նպատակով, Հովաննավանքից Թիֆլիս են տեղափոխվել Սուրբ Գևորգի մասունքներից: Ու թեև արքայորդին մահանում է, երբ դեռ մասունքները ճանապարհին էին, սակայն, երբ այն տեղ է հասնում, փոխադրվում է նորակառույց եկեղեցի և ամփոփվում այնտեղ: Նորակառույց եկեղեցին անվանվում է Թիֆլիսի Մուղնու Սբ Գևորգ եկեղեցի[1]:

Սբ Գևորգ Եկեղեցու հիմնադրման տարեթվի հետ կապված գիտական շրջանակներում շրջանառվող տեսակետներն ու վարկածները բազմաթիվ են: Հետազոտողների մի մասը, հիմնվելով հետևյալ վկայության վրա, հիշատակում է 1537 թ. (Պլ. Իոսելիանի), մյուսը՝ 1751 թ.. «Իշխան Բեհբութովների պալատին կից կա գմբեթավոր եկեղեցի հանուն Սուրբ Գեորգի՝ Մողնին կոչեցյալը, որ կանգուն է չորս սեան վրա: Բացի մեծ գմբեթից, այս եկեղեցու երեք անկյուններում դրսից շինված են երեք փոքր գմբեթներ: Այս երեք գմբեթներից մեկը զանգակների համար է, իսկ (մնացած) երկուսը՝ դատարկ են: Սա կառուցված է քաղաքացիներ (մոքալաքներ) Մանդենովի, Բաստամովի և Բաշինջաղյանի ծախքով...»[2]: Սակայն, եկեղեցու հիմնադրման վերաբերյալ կա նաև 1356 թվականին կառուցված լինելու տեսակետը: Գոյություն ունեցող աղբյուրներից հատկապես ուշադրության է արժանի 1485 թվականին ընդօրինակված մի «Շարակնոց», որտեղ գրված է.«...գրեցաւ եղանակաւոր տառս, որ կոչի Շարակնոց, ձեռամբ յոգնամեղ և անարժան գրչի Մկրտչի յիրիցի, ի թուի Հայոց ԶԼԴ գրեցաւ սուրբ երգարանս ի քաղաքիս Տըփխիս, ընդ Հովանեաւ սուրբ Կաթողիկէիս և բժիշկ ցաւոց Մաւղնոյ սուրբ Գէորգիս»[3]: Հարկ է ուշադրություն դարձնել այն փաստին, որ տեքստում նշվում է Մուղնու Սբ Գևորգ անունը, ինչը նշանակում է, որ եկեղեցին գոյություն է ունեցել մինչ նշված թվականը: Ըստ այդմ առավել հավանական է եկեղեցու` 14-րդ դարի կառույց լինելը: Կարելի է ենթադրել, որ ավելի ուշ շրջանի հիշատակությունները, թերևս, վերաբերում են եկեղեցու հիմնանորոգում­ներին, իսկ վերոհիշյալ երեք տոհմերը հանդիսացել են 1751 թ. եկեղեցու վերաշինողները, այլ ոչ՝ հիմնադիրները: Համենայնդեպս, արդեն հաջորդ՝ 15-րդ դարի ձեռագրերում, եկեղեցին հիշատակվում է ինչպես իր, այնպես էլ «Կամակատար Սուրբ Աստուածածնի» և «Գէորգեա զօրավարի» անուններով:

1763 թ. Մուղնու Սուրբ Գևորգ եկեղեցին հիշատակվում է՝ որպես. «...Հաղբատու վանիցն վիճակք» [4]: 1784 թ. եկեղեցին Հաղպատի թեմի մեջ մտնող Թիֆլիսի հայոց 7 եկեղեցիներից մեկն էր[5]:

Վերանորոգություններ. Եկեղեցին պարբերաբար ենթարկվել է վերանորոգություն­ների, սակայն, 1795 թվականին ավերածության է ենթարկվել Աղա-Մահմեդ խանի ՍԲ ԳևՈՐԳ ԵԿԵՂԵՑԻՆ XIX-ՐԴ ԴԱՐարշավանքների ընթացքում: Մասնավորապես, այն հիմնանորոգվել էր 1751 թվականին, իսկ 1789 թվականին կառուցվել զանգակատունը: 1751 թվականի վերանորոգման մասին տեղեկություններ է հաղորդել, այսպես կոչված, արձանագիր քարը[6], որը, սակայն, չի պահպանվել: Եկեղեցու զանգակատան կառուցման մասին հայտնի է դարձել 1900 թվականի նորոգման ժամանակ. «Թիֆլիսի Մուղնու Սուրբ Գէորգ եկեղեցու զանգակատան կաթուղիկէն քանդելիս մէջը գտնուած է մի քար հետեւյալ արձանագրութեամբ վրացերէն լեզուով. «Զանգակատունս այս շինեցի ես Տէր Շմաւոնեանց Զուրաբի աղախին և մղդսի Զուրաբի կին, մեղաւոր մղդսի Էսթեր. 1789թ.[7]»:

19-րդ դարի 50-ական թվականներին եկեղեցին դարձյալ անմխիթար վիճակում էր և մոտ 4500 ռուբլի (արծաթ դրամ) էր հարկավոր այն վերականգնելու համար[8]: 1858 թվականին եկեղեցու ծխականները և երեցփոխ Գևորգ Մանդինյանցը եկեղեցին վերանորոգելու խնդրանքով դիմում են եկեղեցիների բարեկարգչին, վերջինս էլ կոնսիստորիային, որն էլ տալիս է համապատասխան թույլտվությունը[9]: Ավելի ուշ` 1860 թվականին, ծրագրվում էր իրականացնել նաև եկեղեցու պարսպի շինարարությունը, որը ենթադրում էր շուրջ 10000 ռուբլու ծախս արծաթով[10]: Մինչ այդ` 1859 թվականին, եկեղեցու ծխականները եկեղեցու պարսպի կառուցման խնդրանքով արդեն կազմել էին հատուկ համախոսական թերթ: Հարցի առնչությամբ կաթողիկոսին էր դիմել նաև թեմակալ առաջնորդ Սարգիս արքեպիսկոպոս Ջալալյանցը[11]: Շուտով ստացվում է նաև Սինոդի թույլտվությունը[12]: 1861 թվականին հետևում է նաև եկեղեցու շրջակայքը մեծացնելու մասին Կովկասի փոխարքայի թույլտվությունը[13]: Հերթական վերանորոգման աշխատանքներ ձեռնակվեցին նաև 19-րդ դարի 90-ական թվականներին:

Ճարտարապետություն. Մուղնու Սբ Գևորգ եկեղեցին պատկանում է գմբեթավոր բազիլիկաների տիպին: Եկեղեցու գմբեթը բարձրանում է շենքի ընդհանուր ծավալի մեջտեղում, չորս խոշոր, գլանաձև մույթերի վրա: Կիսաշրջանաձև Ավագ խորանի երկու կողմում տեղադրված են փոքրիկ աբսիդներով ավանդատներ, որոնք ոչ թե ներառված են պատերի ուղղանկյուն եզրագծի մեջ, այլ դուրս են գալիս բյուզանդական ճարտարա­պետությանը բնորոշ կիսաշրջան ծավալներով[14]: Եկեղեցու պատկերավոր նկարագրությունը տվել է նաև Էգն. Իոսելիանին[15]:

Քահանաներ և երեսփոխաններ. Սբ Գևորգ եկեղեցում հովված քահանաներից են եղել Ղազար ավագ քահանան, Ավետիք քհն. Տեր-Ավետիսյանցը, Հակոբ քհն. Դովլաթյանցը, Սարգիս քհն. Տեր-Հարությունի Մալխասյանցը[16]: Եկեղեցու երեսփոխաններից են եղել Վասիլ Խոջայանցը[17], իշխան Արսեն Բեհբությանցը[18], վերոնշյալ Գևորգ Մանդինյանցը և այլք:

Դպրոց. Մուղնու Սբ Գևորգ եկեղեցուն կից գործել են թե′ արական, թե′ իգական ուսումնարաններ: Արական դպրոցը բացվել է 19-րդ դարի 40-50-ական թվականներին: Ընդհատումներով գործել է մինչև 1914 թվականը[19]: 1869 թվականի հունիսի 17-ին` Սուրբ Գայանյաց կուսանաց տոնի օրը, բացվել է հայտնի Գայանյան օրիորդաց ուսումնարանը[20]: Դպրոցի առաջին տեսուչն է եղել Զաքարիա Գրիգորյանը, ուսուցչուհին` Մարիամ Շահպարոնյանը[21]: Դասավանդող ուսուցիչ­ներից են եղել Սահակ քհն. Սահակյանը, Իսահակ Հարությունյանը, Մարիամ Ասլամազյանը, Եղիսաբեթ Պատկանյանը: Դպրոցում դասա­վանդվել է կրոն, հայոց լեզու, բնական գիտություններ, երգ, ռուսաց լեզու, թվաբանություն, վայելչագրություն, գծագրություն, ձեռագործություն[22]: 1896 թվականին դպրոցը փակվել է, իսկ ունեցած դրամագլուխը հանձնվել Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի տնօրինությանը: 1906 թվականին շուրջ 25,625 ռուբլի դրամագլուխը[23] Մկրտիչ կաթողիկոսի՝ նույն թվականի ապրիլի 29-ի թիվ 512 կոնդակով համարվել է անձեռնմխելի և պահպանության դրվել Թիֆլիսի արքունի դրամատանը[24]: Նույն`1906 թվականին, դպրոցի հոգաբարձությունը խնդրագրով դիմել է թեմակալ առաջնորդին, դպրոցի վերաբացման խնդրանքով[25]: 1906-1907 թվականներին արդեն կազմվում և թեմակալ առաջնորդի հաստատմանն է ուղարկվում վերաբացված դպրոցի ուսուցչական հաստիքացուցակը: Տեսուչի պաշտոնում առաջադրվում է Լևոն Սեղբոսյանի թեկնածությունը (Շանթ)[26]:

Եկեղեցուն կից 1880 թվականին Սոֆիա Բաբայանի նախաձեռնությամբ բացվել է նաև նախակրթարան, որը գործել է մինչև 1885 թվականը[27]:

Կալվածքներ. Ինչպես թեմի մյուս եկեղեցիները, Սբ Գևորգը ևս ունեցել է իր շարժական և անշարժ կալվածքները, որոնք գրանցված են եղել թեմի եկեղեցիների կալվածքների տեղեկագրերում: Համաձայն 1837 թվականի թեմի եկեղեցիների կալվածքների տեղեկագրի` եկեղեցական զանազան իրերից զատ, եկեղեցին երկու կրպակ է ունեցել Թիֆլիսի Բազարխանա կոչված թաղամասում (Մեյդանի կողմից), վարձակալման տրված երեք տուն եկեղեցու արևելյան կողմում: Եկեղեցին ունեցել է նաև ճորտեր[28]: 20-րդ դարի առաջին տասնամյակում Սբ Գևորգ եկեղեցուն շարունակել են պատկանել մեկ եռահարկ և մեկ երկհարկանի տներ եկեղեցու շրջակայքում և երկու կրպակ քաղաքի, այսպես կոչված, 5-րդ մասում: Նշված ժամանակահատվածում եկեղեցու մայր գումարը կազմել է մոտ 2827 ռ. 75 կ. արծաթով, եկամուտը` 2814 ռ. 12 կ. արծաթով[29]: Եկեղեցին ունեցել է նաև տոկոսաբեր թղթեր (N 67043) և արքունական դրամատոս (N 3081)[30]: Հավելենք, որ Ազգային արխիվում պահպանվող վավերագրերի ցանկում է նաև Մուղնու Սբ Գևորգ եկեղեցու 1826-1830 թվականների մուտքի-ելքի մատյանը[31]:

Մուղնու Սբ Գևորգ եկեղեցին խորհրդային շրջանում. 1923-1930 թվականներինՄուղնու Սբ Գևորգ եկեղեցին շարունակում էր մնալ թեմական իշխանությունների իրավասության ներքո[32], սակայն 1930-ական թվականներից հետո վերածվում է ազգագրական թանգարանի, ապա՝ պահեստի[33]: Տարիների ընթացքում շինությունը, չնայած որպես պահեստ օգտագործվելուն, մատնվում է անուշադրության, ինչի հետևանքով աստիճանաբար վնասվում ու քայքայվում է: 1980-ական թվականներին եկեղեցու պատերին աստիճանաբար հայտնվում են կառույցի համար խիստ վտանգավոր ճաքեր, իսկ 1990-ական թվականներին այն արդեն ճանաչվում է՝ որպես վթարային և վերջնականապես փակվում:

2009 թվականի նոյեմբերի 19-ի լուսաբացին Թբիլիսիում փլուզվում է 1356 թվականին կառուցված Մուղնու Սուրբ Գևորգ հայկական եկեղեցին: Փլուզվում է եկեղեցու գմբեթը, խորանը, հյուսիսային և հարավային կամարները, պահպանվում են միայն արևմտյան մասն ու զանգակատունը: Սակայն այս տարիների ընթացքում, այն ևս հայտնվում է փլուզման եզրին: Այն մասին, որ եկեղեցին գտնվում է ահավոր վիճակում, հայկական կողմը բազմիցս ահազանգել է Վրաստանի իշխանություններին:

Եկեղեցու վիճակը այսօր էլ շարունակում է մնալ օրհասական: Խնդրո առարկայով Վիրահայոց թեմը բազմիցս (2015թ.) դիմել է համապատասխան ատյաններին, ընդհուպ մինչև Վրաստանի վարչապետին (2009թ., 2012թ.) և խորհրդարանի նախագահին (2009թ.): Վիրահայոց թեմի մտահոգությունն է, որ Վրաստանի մշակույթի և հուշարձանների պահպանության նախարարությունը, որի հաշվեկշռի վրա է գտնվում եկեղեցին, այն մատնել է անտարբերության, իսկ Վրաց Պատրիարքարանը և իշխանությունները, չլուծելով հայկական եկեղեցիները թեմին վերադարձնելու հարցը, անուղղակի կերպով նպաստում են հայ մշակույթի կոթողների ոչնչացմանը Վրաստանի տարածքում:

Մուղնեցոց Սուրբ Գևորգ եկեղեցու հարևանությամբ ապրող բնակիչներն առաջարկել են ապամոնտաժել եկեղեցու տարածքը: Այսինքն` քանդել և դուրս բերել եկեղեցու մնացուկները, քանի որ հետագա փլուզման վտանգ կա: Նրանք մի քանի անգամ դիմել են Վրաստանի Մշակույթի նախարարության Հուշարձանների պահպանության, վերականգնման և մոնիտորինգի գործակալությանը, որն այս օրերին ուսումնասիրում է փլուզումը և տարածքից հեռացնում փլուզված բեկորները:



[1] Այդմասին տե′սЗакарий Канакерци, Хроника, Москва, 1969; տե′ս նաև J.Chardin, Voyages du chevalier Chardin en Perse et autres lieux de l'Orient, par. L. Langles`, t. 2, Paris 1811:

[2]Լ. Մ. Մելիքսեթ-Բեկ,ՎրացաղբյուրներըՀայաստանիևհայերիմասին, հ. Գ., երևան, 1955, էջ 22:

[3] Պ. Մուրադյան, Հին Թիֆլիսի Հայոց եկեղեցիները, Սբ Էջմիածին, 2009, էջ 52:

[4] Ս. Երեւանցի, Ջամբռ,Վաղարշապատ, 1873, էջ 49:

[5]ՂուկասԿարնեցի, ԴիվանՀայոցՊատմության,Նորշարք, հ. Ա.,Երևան, 1984, էջ 479:

[6]Արձանագրության առաջին վերծանության փորձը կատարել է Գյուլդենշտեդտը: Գերմաներեն բնագիրն ու վրացերեն թարգմանությունը տե′ս «გიულდენშტედტის მოგზაურობა საქართველოში», ტ. II, თბ. 1964, გვ. 300: Արձանագրությունը հրապարակել է նաև Պ. Մուրադյանը(Армянская эпиграфика Грузии, Ереван, 1988, с. 45):

[7]«Բիւզանդիոն»,2 նոյեմբերի 1900, N 1241, էջ 3:

[8] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 18, գ. 5, թ. 28 և շրջ.:

[9] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 5, թղթ. 43, վավ. 149, թ. 219 և շրջ.:

[10] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3323, թ. 1:

[11] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 3968, թ. 2-5:

[12] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 3968, թ. 6 շրջ.-ով:

[13] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 3323, թ. 11:

[14]Մ. Հասրաթյան, Թբիլիսիի հայկական եկեղեցիների ճարտարապետությունը. Էջմիածին 2009/6/, էջ 71:

[15]Այդ մասին տե′ս Պ. Մուրադյան, նույն տեղում, էջ 231: Լ. Մ. Մելիքսեթ-Բեկ, նույն տեղում:

[16] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 48, մաս 4, թթ. 669-677, (Եկեղեցու 1841 թվականի ծխականների ցանկը տե′ս Ա. Ասատրյան, Մողնու Սբ Գևորգ և Սբ Նշան եկեղեցիները, Ս. Էջմիածին 2016, էջ 164-184:

[17] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 5, թղթ. 94, վավ. 305:

[18] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 1221, թ. 38:

[19]Տե′ս Ա. Ասատրյան, Մողնու Սբ Գևորգ և Սբ Նշան եկեղեցիները, Ս. Էջմիածին 2016, էջ 127:

[20]«Մեղու Հայաստանի», 21 հունիսի 1869, N 23, տե′ս նաև Թ. Վարդանյան, Թիֆլիսի և Մերձակա բնակավայրերի հայությունը V-XXI դդ., էջ 22:

[21] Ա. Ասատրյան, նույն տեղում, էջ 130:

[22] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 15, գ. 314, թ. 6:

[23] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 4038, թ. 1-2 շրջ.-ով, 12-13 շրջ.-ով:

[24] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 198, թ. 10:

[25] ՀԱԱ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 198, թ. 1:

[26] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 198, թ. 7:

[27] Ա. Ասատրյան, նույն տեղում, էջ 147:

[28] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 39, թ.17-26:

[29] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 15, գ. 795/մաս 3/, թ. 287 շ.-288:

[30] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 1221, թ. 12:

[31] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 18, թ. 1-5 շրջ.-ով:

[32] Վավերագրեր Հայ եկեղեցու պատմության, Երևան, 1997, էջ 526:

[33] Ա. Ասատրյան, նշվ. աշխ., էջ 123:

ՇԱՄԽՈՐԵՑՈՆՑ ԿԱՐՄԻՐ ԱՎԵՏԱՐԱՆ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 1735 Թ.: 1989 ԹԱԿԱՆԻ ԱՊՐԻԼԻ 26-ԻՆ ՓԼՈՒԶՎԵԼ Է: ՆԵՐԿԱՅՈՒՄՍ ԿԱՆԳՈՒՆ Է ՄԻԱՅՆ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ՊԱՏԸ:

ՇԱՄՔՈՐԵՑՈՑ ՍԲ ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ԵԿԵՂԵՑԻ XXIՐԴ ԴԱՐՀիմնադրում և վերանորոգություններ. Շամքորեցոց (Շամխորեցոնց) Սբ Աստվածածին եկեղեցին, որը գտնվում է Թբիլիսիինախկին Պրեոբրաժենսկայա, այժմ Ֆիգների անունը կրող փողոցին կից (Փերիսցվալեբա փ. №21, Հավլաբար), պայմանավորված Ավագ խորանում պահվող կարմրակազմ ծիսական Ավետարանով, հայտնի է եղել նաև Կարմիր Ավետարան անվամբ:

Անգմբեթ եկեղեցու կառուցման տարեթվի վերաբերյալ մասնագիտական գրակա­նությունը հաղորդում է երկու հավանական տվյալ` 1775 և 1809 թվականները: Առաջինը առաջ է քաշել վրաց հետազոտող Էգն. Իոսելիանին. «Հավլաբարի միջում, ժողովրդական շենքերի կենտրոնում, կա եկեղեցի Շամքորեցոց կոչեցյալը, հանուն Աստվածածնի, առանց գմբեթի և փայտով ծածկված, որ կառուցվել է ժողովրդի ծախքով 1775 թվին[1]»: Հայ հետազոտող Պ. Մուրադյանը առավել հավանական տարեթիվ է համարում 1809 թվականը: Նրա այս տեսակետի համար հիմք է ծառայել 1827 թվականին Ներսես արքեպիսկոպոսի կազմած եկեղեցիների ցանկը, որտեղ նշվում է. «Սուրբ Աստուածածին Շամքորեցւոց, շինեալ ի հասարակութենէ 1809[2]»:

Պ. Մուրադյանը մեկնաբանում է, որ Էգն. Իոսելիանին չի մատնանշում եկեղեցու` 1775 թվականին կառուցված լինելու վերաբերյալ հստակ սկզբնաղբյուրը և առավել հավաստի է համարում Ներսես Աշտարակեցու հաղորդածը, քանի որ եկեղեցիների վերաբերյալ տվյալները հիմնականում ստացվում էին տեղի հոգևոր ծառայողներից:

Եկեղեցու` 1809 թվականին կառուցված լինելու մասին տեղեկություններ է հաղորդում նաև Գյուտ քհն. Աղանյանցը իր «Թիֆլիսի հայկական եկեղեցիների շինարարության վերաբերյալ պատմական տեղեկանքներում»[3]:

Ի հակադրություն անգմբեթ եկեղեցու կառուցման տարեթվի վերաբերյալ գոյություն ունեցող տարակարծություններին` հետազոտողները համակարծիք են նրանում, որ եկեղեցին հայկական է և կառուցվել է 1723 թվականին Իբրաիմ փաշայի կողմից Գանձակից Թբիլիսի տեղափոխված շամխորցիների կողմից[4]:ՇԱՄՔՈՐԵՑՈՑ ՍԲ ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ԵԿԵՂԵՑԻ XXՐԴ ԴԱՐ

Գմբեթավոր եկեղեցու կառուցման ժամանակաշրջան է համարվում 19-րդ դարի 40-50-ական թվականները: Այդ մասին վկայում են ինչպես արխիվային վավերագրերը, այնպես էլ եկեղեցու պատերին պահպանված արձանագրությունները[5]:

Եկեղեցու հիմնովին վերանորոգման վերաբերյալ մեզ հայտնի գրագրությունները սկսվել են 1841-1842 թվականներից: Մասնավորապես, 1842 թվականին Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիան եկեղեցու վերանորոգման և պարսպի կառուցման (ծախսը կազմում էր մոտ 1600 ռուբլի արծաթով) գործընթացի վերաբերյալ դիմում է Էջմիածնի Սինոդին[6]: Եկեղեցու կառուցման թույլտվությունը հաստատվում է նաև Կովկասի կառավարչապետի կողմից: Մասնավորապես, Էջմիածնի Սինոդին ուղղված 1843 թ. մայիսի 17-ի թիվ 4584 գրությունում ասվում էր. ''По представлению Эчмиадзинскаго Синода, оть 11 Сентября прошлаго года за N1857, о дозволении Тифлисскимь жителямь Шамхорскимь армянамь, возобновить на свой счеть пришедшую в ветхость церквоь во имя Богородицы, находящуюся вь предместии города Тифлиса Авлабарь, я входиль вь сношения сь. Г. Министром Внутренныхь Дель, который вь отношении оть 25 Апреля сего года за N1228 изьявляеть свое согласие на означенную постройку коль скоро плань и фасад оной будуть разсмотрены и одобрены...[7]'':

Հարկ է նշել, որ սկսված շինարարությունը բավական երկար է տևել: Ուշադրության է արժանի այն փաստը, որ եկեղեցու որմերին մեծաթիվ են եղել հատկապես 1858 թվականի նվիրատվական արձանագրությունները, որոնք փաստում են մինչ այդ թվականը շինարարական աշխատանքների շարունակության մասին:

Եկեղեցու վերանորոգման աշխատանքներին մեծ նպաստ է ունեցել Տեր-Ղազարյանցների տոհմը: Հետագայում վերջիններիս իրավունք տրվեց նաև Շամքորեցոց եկեղեցու բակում կառուցել տոհմային գերեզմանոց: Այդ են վկայում Ազգային արխիվում պահպանվող արխիվային վավերագրերը, որոնց թվում է նաև 1902 թ. Ա. Թաշճյանի նախագծած եկեղեցու հյուսիսային բակի հատակագիծը, որտեղ և պետք է կանգնեցվեր հանգուցյալ Գրիգոր Տեր-Ղազարյանցի մահարձանը[8]:

1881 թ. դարձյալ իրականացվում են եկեղեցու մասնակի նորոգման և լրացման աշխատանքներ: Ինչպես գրում էր եկեղեցու երեսփոխը. «...զի եկեղեցին մեր արտաքին կողմանէ ունի զգալի կարոտութիւն կարկատելոյ...»[9]: Կոնսիստորիան թույլ է տալիս եկեղեցու գումարներից մոտ 300 ռուբլին ծախսել անհրաժեշտ նորոգությունների համար[10]: 1888 թվականին հիմքից կառուցվում է եկեղեցու հարավային կողմի պարիսպը[11]:

1912 թ. ճարտարապետ Ն. Խարազյանը նախագծել է եկեղեցու գլխավոր մուտքի առջև կառուցվելիք զանգակատնով ավարտվող նախասրահը[12]:

Շամքորեցոց Ս. Աստվածածին եկեղեցու բակում ԺԸ դարի վերջերից սկսած ամփոփվել են նաև ծագումով Շամքորից սերող Թահիրյան, Միրզախանյան, Հարությունյան տոհմերի հանգուցյալները:

Ճարտարապետություն. Շամքորեցոց Սբ Աստվածածին եկեղեցին աղյուսաշեն կառույց է: Ունեցել է խոշոր աղոթասրահ (14 x 19 մ), որն արևելքում ավարտվել է կիսաշրջանաձև խորանով` երկու կողմերում ուղղանկյուն հատակագծով ավանդատներով: Բարձր գմբեթը 16 նիստանի թմբուկով բարձրացել է խոշոր, գլանաձև մույթերի վրա: Բացի ուղղանկյուն, կամարակապ վերջավորությամբ մեծ լուսամուտներից բոլոր ճակատների վերին մասերում եղել են կլոր պատուհաններ[13]:

Քահանաներ. Շամքորեցոց Սբ Աստվածածին եկեղեցու քահանաներից են եղել Կարապետ ավագ քհն. Տեր-Գրիգորյանցը[14], Մարգար Տեր-Մարգարյանցը[15], քահանայագործել են 1860-1870-ական թվականներին: Հավելենք, որ Շամքորեցոց եկեղեցու 1861-1876 թվականների ամուսնացածների չափաբերական մատյանները ևս պահպանվում են Ազգային արխիվում[16]: 19-րդ դարի 80-ական թվականներին եկեղեցին ուներ 2 սրբազնագործ հոգևորական, իսկ ծխականների թիվը հասնում էր 1327-ի[17]:

19-րդ 90-ական թվականներին եկեղեցում քահանայագործել են Համազասպ քհն. Կարապետյան Տեր-Հովհաննիսյանցը (ծխերի թիվը` 145) և Շմավոն քհն. Տեր-Բարսեղյանցը (ծխերի թիվը`123)[18]:

Եկեղեցածխական դպրոց. 1883 թ. եկեղեցու բակում կառուցվել է ծխական դպրոցի շենքը: 20-րդ դարի սկզբի թեմի դպրոցների տեղեկագրի համաձայն եկեղեցուն կից գործել է խառը տիպի միդասյա դպրոց 32 սովորողներով[19]: Հավանաբար դպրոցի տնտեսական դրությունը բարելավելու նպատակով 1908 թվականին եկեղեցու ծխական հոգաբարձությունը հարց է բարձրացրել դպրոցական շենքի արևմտյան կողմում գտնվող դատարկ հողատարածքի վրա կրպակներ կառուցելու մասին: Հոգաբարձության նախագահ և անդամներ են հիշատակվում Համազասպ ա. ք. Տեր-Հովհաննիսյանցը, Իսահակ Հարությունյանցը, քարտուղար` Սարգիս սարկավագ Իփակեանցը[20]:

Կալվածքներ. Շամքորեցոց Սբ Աստվածածին եկեղեցու շարժական և անշարժ ունեցվածքի մասին տեղեկություններ են հաղորդում Վրաստանի և Իմերեթի թեմի եկեղեցիների կալվածքների մասին տեղեկագրերը: Մասնավորապես, 1837 թ. կազմված նման մի տեղեկագրի համաձայն` Շամքորեցոց եկեղեցին զանազան եկեղեցական իրերից զատ ունեցել է նաև անշարժ կալվածքներ. եկեղեցու հյուսիսային կողմից՝ 9, հարավային կողմից` 8, արևմտյան կողմից 10 սաժեն հողատարածք, ինչպես նաև տնատեղիներ[21]: 19-րդ դարի 50-60-ական թվականներին եկեղեցին ունեցել է ուխտավորների համար նախատեսված 5 սենյակ, մայր գումարը կազմել է 149 ռ. 33 կ. արծաթով, տարեկան եկամուտը` 547 ռ. 81 կ. արծաթով[22]: 20-րդ դարի առաջին տանամյակում եկեղեցուն են պատկանել երեք սենյակ, մայր գումարը կազմել է 993 ռ. 48 կ. արծաթով, կալվածքներից ստացվել է 921 ռ. 79 կ. արծաթ եկամուտ[23]:

Շամքորեցոց Սբ Աստվածածին եկեղեցին խորհրդային շրջանում. Խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո, ինչպես Թբիլիսիի մյուս հայկական եկեղեցիները, Շամքորեցոցը ևս փակվեց: Մասնավորապես 1923-1924 թվականներին այն արդեն փակված եկեղեցիների շարքում էր[24]:

1928-1929 թվականներին, չնայած փակված լինելուն, եկեղեցու ծխական խորհուրդը շարունակել է գործել: Մասնավորապես, եկեղեցին ներառված էր 1929 թ. տեղի ունենալիք Թբիլիսիի թեմական պատգամավորների ընտրությանը հրավիրյալ եկեղեցիների շարքում[25]:

Խորհրդային տարիներին եկեղեցու շենքը գործածվել է տարբեր նպատակներով. այն վերածվել է հացի գործարանի, ապա՝ պահեստի: 1980-ական թվականներին ծառայել է՝ որպես վրաց նկարիչների արվեստանոց: Այդ տարիներին հայ համայնքը քաղաքային իշխանություններին բազմաթիվ դիմումներ էր հղել եկեղեցին իրենց միջոցներով նորոգելու թույլտվություն ստանալու խնդրանքով, սակայն ապարդյուն: 1989 թ. ապրիլի 14-ին եկեղեցին փլուզվել է: Ըստ իշխանությունների հաղորդած տվյալների՝ եկեղեցու կործանումը հետևանք էր նախորդ օրը (ապրիլի 13-ին) Թբիլիսիում տեղի ունեցած 4 բալ ուժգնությամբ երկրաշարժի[26], սակայն հաջորդած օրերի վրաց մամուլի հրապարակումներն ակամա քողազերծեցին միտումնա­վորությունը: Մասնավորապես, արդեն ապրիլի 22-ի մի հրապարակմամբ առաջարկվում է կառուցվելիք վրաց առաջնորդանիստ Մայր Եկեղեցին հիմնել «փլուզված» եկեղեցու տեղում[27]: Ապրիլի 27-ին հրատարակված «Ինչո՞ւ քանդվեց Շամխորը» հոդվածում քաղաքի գլխավոր ճարտարապետը շտապում է հայտնել, թե փլուզված եկեղեցին անվերականգնելի է[28]:

Ոչ միայն կիսավեր եկեղեցու մնացորդները, այլև Հավլաբար թաղամասի բնակելի շենքերի զգալի մասը քանդելու միջոցով տեղում վրաց առաջնորդանիստ նոր եկեղեցի կառուցելու վերաբերյալ ընդարձակ մի նյութ էլ հրապարակվում է 1990 թ. փետրվարի 19-ին[29]: Ի վերջո վրաց առաջնորդանիստ եկեղեցին որոշվում է կառուցել ոչ թե Շամքորեցոցի, այլ Խոջիվանքի ավերված հայոց եկեղեցու և գերեզմանատան տեղում, իսկ Շամքորեցոցի մի զգալի հատված էլ քանդվում է շրջապատի համար վերջինիս վտանգազերծելու նպատակով:

1999 թ. դրությամբ կանգուն վիճակում եկեղեցուց պահպանվում էին միայն արևելյան ճակատը և նրան հարող որոշ հատվածներ՝ հարավային և հյուսիսային ճակատներից: 2004 թ. Վիրահայոց թեմը դիմում է Վրաստանի կառավարությանը և պատկան կառույցներին՝ ցանկություն հայտնելով գոնե մասամբ եկեղեցու ավերակները ամրակայելու նպատակով նախ պարսպապատել եկեղեցին՝ հետագայում կից առաջնորդարան կառուցելու համար: Այս մտահղացումն էլ իսկույն ևեթ կանխվում է, քանի որ նույն թվականին, առաջնորդարանին հարմար տեղում հիմնվում և արագորեն կառուցվում է վրացական միջնակարգ դպրոց՝ «Մոմավալի» (Ապագա) անվամբ:

2009 թվականին Վիրահայոց թեմը դիմում է Վրաստանի վարչապետ Նիկա Գիլաուրիին, ի թիվս այլ եկեղեցիների, Շամքորեցոնց Սբ Աստվածածին եկեղեցին ևս թեմին վերադարձնելու հարցով: Վիրահայոց թեմը եկեղեցատեղիները թեմին վերադարձնելու խնդրանքով Վրաստանի իշխանություններին է դիմել նաև 2012 թվականին, իսկ 2015 թվականին՝ Վրաստանի Մշակույթի նախարարությանը, Մշակութային ժառանգության պահպանության ազգային գործակալությանը՝ վերջիններիս խնդրելով ներկայացնել եկեղեցիների իրավական գնահատման արդյունքները:

2016 թ. դեկտեմբերից եկեղեցու հարևանությամբ սկսվել են շինարարական աշխատանքներ, փորվել է բազմաբնակարան մեծ շենքի հիմք, որն էլ վթարային իրավիճակ է ստեղծել եկեղեցու հետագա պահպանման համար: Վիրահայոց թեմը բազմաթիվ ահազանգող նամակներ է հղել պատկան մարմիններին, սակայն հարցին լուծում չի տրվել: Այս պահին շինարարական աշխատանքները չեն դադարեցվել, ինչն էլ օր-օրի շարունակում է վնասել ճարտարապետական կառույցի հետագա պահպանմանը:


[1] Լ. Մելիքսեթ-Բեկ, Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հատոր Գ, Երևան, 1955, էջ 270:

[2] Պ. Մուրադյան, Հին Թիֆլիսի Հայոց եկեղեցիները, Երևան, 2009, էջ 161:

[3] ՀԱԱ, ֆ. 332, ց. 1, ֆ. 102, թ. 17:

[4] П. М. Мурадян, Армянская эпиграфика Грузии, Ереван, 1988, с. 92-93.

[5] Արձանագրությունները տե´ս П. М. Мурадян, նույն տեղում, էջ 93-96:

[6] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 1146, թ. 1-2:

[7] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց,1, գ. 1146, թ. 6:

[8] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 1474, թ. 22, 27, 28-30, 36:

[9] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2273, թ. 403:

[10] Նույն տեղում, թ. 403-ի շրջ.:

[11] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2282/2/, թ. 392 և շրջ.:

[12] Նորաշեն 2008/2 (14), էջ 2-4:

[13] Մ. Հասրաթյան, Թբիլիսիի հայկական եկեղեցիների ճարտարապետություն, «Էջմիածին» 2009/Զ/, էջ 72:

[14] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 2267, թ. 2, գ. 2270, թ. 2:

[15] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 2277, թ. 2:

[16] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 2263-2278:

[17] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 20:

[18] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3885, թ. 182 շ.-183:

[19] ՀԱԱ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 174, թ. 18 շ.-19:

[20] ՀԱԱ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 369, թ. 3:

[21] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 39, թ. 69 շրջ.-72 և շրջ.:

[22] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 7-ի շրջ., 12:

[23] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 15, գ. 795 /մաս 3/, թ. 291 շ.-292.

[24] Վավերագրեր Հայ եկեղեցու պատմության, Գիրք Գ, Երևան 1997, էջ 525:

[25] ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 3218, թ. 81-ի շրջ.:

[26] «Вечерный Тбилиси», 17 апрелья 1989.

[27] „თბილისი“, 22 ապրիլի, 1989:

[28] „თბილისი“, 27 ապրիլի, 1989, էջ 6; «Молодежь Грузии», 27 ապրիլի, 1989:

[29]„თბილისი“, 19 փետրվարի, 1990, էջ 4:

ԹԱՆԴՈՅԱՆՑ ՍՈՒՐԲ ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 1860–ԱԿԱՆ ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻՆ: ՆԵՐԿԱՅՈՒՄՍ ԹԱՆԴՈՅԱՆՑ ՍՈՒՐԲ ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ԵԿԵՂԵՑԻՆ ԳՏՆՎՈՒՄ Է ԿԻՍԱՔԱՆԴ ՈՒ ՎԹԱՐԱՅԻՆ ՎԻՃԱԿՈՒՄ:

ԹԱՆԴՈՅԱՆՑ ՍԲ ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ԵԿԵՂԵՑԻԵկեղեցու հիմնադրում. Թբիլիսիի Կուկիո կոչված թաղամասը հայտնի է եղել իր ազգային և կրոնական բազմազանությամբ: Այստեղ կողք կողքի ապրել են տարբեր մշակույթի և դավանանքի ազգեր, որոնցից էին նաև Հայ Առաքելական Եկեղեցու հետևորդ հայերը: Կուկիո թաղամասում գտնվող հայկական եկեղեցիների, նրանց կալվածքների, ծխական դպրոցի և քահանաների վերաբերյալ ուշագրավ տեղեկություններ են հաղորդում Հայաստանի ազգային արխիվում պահպանվող արխիվային վավերագրերը:

Թանդոյանց Սբ Աստվածածին եկեղեցին գտնվել է Կուկիո թաղամասում՝ Վորոնցովի հրապարակի մերձակայքում (ներկայիս Դավիթ Աղմաշենեբելու փողոց): Թանդոյանց Սբ Աստվածածին Եկեղեցու հիմնադրման ժամանակագրական շրջանակներն ընդգրկում են 19-րդ դարի 50-60-ական թվականները: Վերջինիս կառուցման հիմնական ծախսերը հոգացել է Թիֆլիսի հայ մեծահարուստներից Թանդոյանների (Թանդոյանց) ընտանիքը: Պատահական չէ, որ եկեղեցին ժողովրդի շրջանում հայտնի է դարձել Թանդոյանց Սբ Աստվածածին անվամբ:

Արխիվային վավերագրերի հաղորդած տվյալների համաձայն` եկեղեցու կառուցման վերաբերյալ քննարկումները կոնսիստորիայում ընթացել են 1853-1854 թվականներից սկսած: Ինքը` գեներալ Ռեուտը, անգամ խոստացել էր աջակցություն ցուցաբերել եկեղեցու կառուցմանը[1]: Ավելի ուշ` 1866 թ., Թանդոյան ընտանիքի կողմից և թաղամասի հայ ծխականների նախաձեռնությամբ, դարձյալ հարց է բարձրացվում Կուկիո Սբ Աստվածածին փայտաշեն հին եկեղեցու տեղում նոր եկեղեցի կառուցելու մասին[2]: Քարաշեն եկեղեցու կառուցման ավարտի տարեթիվ է համարվում մոտ 1868 թ. [3]:

Ըստ էության 1866-1868 թվականներն ընկած ժամանակահատվածում Թանդոյանների միջոցներով փայտաշեն հին եկեղեցու փոխարեն կառուցվում է քարաշեն ընդարձակ Թանդոյանց Սբ Աստվածածին եկեղեցին:

Թանդոյանց Սբ Աստվածածին եկեղեցու բարեկարգման ուղղությամբ հետագա քայլեր ձեռնարկվեցին արդեն 20-րդ դարի սկզբին: Մասնավորապես, 1901 թ. եկեղեցու ԹԱՆԴՈՅԱՆՑՍԲ ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ԵԿԵՂԵՑԻ XX-ՐԴ ԴԱՐծխականները կոնսիստորիային ուղղված գրությամբ թույլտվություն են խնդրում եկեղեցապատկան 7 կրպակների տեղում պարիսպ կառուցելու համար[4]: Թբիլիսիի Կուկիո թաղամասում եկեղեցին ունեցել է նաև իր գերեզմանատունը[5]:

Եկեղեցու կալվածքներ, նվիրատվություններ. Թանդոյանց Սբ Աստվածածին եկեղեցու կառուցման, նրա հետագա վերանորոգության, կրթական ու տնտեսական նշանակության կառույցների, եկեղեցուն նվիրված կալվածքների վերաբերյալ բազմաթիվ են արխիվային վավերագրերի վկայությունները: Դրանցից մեկի համաձայն` 1870 թ. սեպտեմբերի 15-ին Թբիլիսիի պատվավոր քաղաքացի Իսահակ Մարտիրոսի Թանդոյանցը կոնսիստորիային խնդրագիր է ներկայացրել Թանդոյանց եկեղեցու գավթում կառուցած ուսումնարանը և պարսպի հյուսիսային կողմում գտնվող նորակառույց 10 կրպակները եկեղեցուն նվիրելու մասին[6]: Արխիվային վավերագրերի թվում է նաև եկեղեցապատկան կրպակների վերաբերյալ Թբիլիսիի քաղաքային վարչության կողմից հաստատած նախագիծը: 1908 թ. դրությամբ եկեղեցին Թանդոյան­ների կտակի շնորհիվ տոմսեր է ունեցել նաև Թբիլիսիի արքունական բանկում (№52290) և Նահանգային գանձարանում (№ 152409)[7]:

Ծխատեր քահանաներ և երեսփոխաններ. Թանդոյանց Սբ Աստվածածին եկեղեցու քահանաներ են հիշատակվում Հարություն քահ. Ճուղուրյանը[8], Ներսես ավագ քհն. Ղամազյանցը[9], երեսփոխաններ՝ Ավետիք Թարխանյանցը[10], Ալեքսանդր Գրիգորի Բաբանասյանը[11], Սարգիս Ղամազյանը[12], Խաչատուր Տեր-Մարգարյանը[13] և այլք:

Եկեղեցա-ծխական դպրոց. 1863 թ. Իսահակ Թանդոյանի միջոցներով Սբ Աստվածածին փայտաշեն եկեղեցու գավթում բացվել է երկհարկանի ծխական ուսումնարան, որտեղ սկզբնապես ուսանել են շուրջ 40 երեխաներ[14]: Եկեղեցուն կից գործել է նաև Թանդոյան Շուշանիկյան երկդասյա իգական ուսումնարանը[15]:

Ճարտարապետություն. Կուկիո Թանդոյան Սբ Աստվածածին եկեղեցու ճարտարա­պետական հորինվածքի վերաբերյալ խորազննին հետազոտություններ չեն արվել: Եկեղեցու ճարտարապետության մասին որոշ տեղեկություններ է հաղորդում Մ. Հասրաթյանը իր՝ «Թբիլիսիի հայկական եկեղեցիների ճարտարապետությունը» ուսումնասիրությունում, որտեղ նշվում է, որ ճարտարապետա­կան հորինվածքով այն նման է Շամքորեցոց եկեղեցուն: Քառամույթ բազիլիկա է: Տարբերվում է միայն չափերով, հատակագծային և ծավալային լուծման մանրամասներով[16]:

Թանդոյանց Սբ Աստվածածին եկեղեցին խորհրդային և հետոխորհրդային շրջանում. 1923-1924 թթ. Թանդոյան Սբ Աստվածածին եկեղեցին գրավվում և փակվում է[17]: Եկեղեցու ունեցվածքը բռնագրավվում է, իսկ շենքը հանձնվում հանրապետական պիոներական կազմակերպությանը, որի վերաբերյալ 1925 թ. հոկտեմբերի 5-ի գրությամբ Վրաստանի կենտգործկոմը թեմական խորհրդին տեղեկացնում է, որ եկեղեցին վերանորոգվել ու հատկացվել է պիոներներին, հետևաբար չի կարող վերադարձվել խորհրդին[18]: Այնուհետև եկեղեցին վերածվում է «Կոլխիդա» (Կոլխեթի) կինոթատրոնի:

Վիրահայոց թեմը, հետամուտ լինելով Վրաստանում գտնվող հայկական պատմամշակութային ժառանգության պահպանման և դրանց վերադարձմանհիմնախնդրին, 2014 թ. դեկտեմբերի 10-ին դիմում է Վրաստանի կառավարությանը խորհրդային տարիներին բռնագրավված շուրջ 442 հայկական եկեղեցիների, մատուռների հետ վերադարձման խնդրով, որոնց մեջ ներառված էր նաև Թանդոյանց Սբ Աստվածածին եկեղեցին: Վերջինիս խնդրով 2015, 2016, 2017 թթ. թեմը դարձյալ դիմել է Վրաստանի Կրոնի հարցերով պետական գործակալությանը, Վրաստանի մշակութային ժառանգության և հուշարձանների պահպանման ազգային գործակալությանը՝ եկեղեցուն հուշարձանի կարգավիճակ տալու, ապա թաղամասի վերանորոգման ժամանակ, վերա­հսկողության սահմանման, պատմական հուշարձանի իսկական տեսքը պահպանելու խնդրով[19]:

Եկեղեցին վերադարձնելու վերաբերյալ Վիրահայոց թեմի բազմաթիվ խնդրանքներն ու նամակները մնում են անպատասխան կամ անորոշ: Ի հակադրություն այդ ամենին` Վրաց Ուղղափառ Եկեղեցին վիճարկում է Թանդոյանց Սբ Աստվածածին եկեղեցու պատկանելության հարցը: 2016 թ. հոկտեմբերին Վրաստանի հուշարձանների պահպանության ազգային գործակալությունը դիմում է ներկայացրել պետռեգիստր՝ կառույցը պետական սեփականություն գրանցելու հարցով, իսկ 2017 թ. ապրիլին Վրաստանի Պատրիարքարանը նամակ է ներկայացրել՝ չեղարկելու կառույցը պետական սեփականություն դիտարկելը, իսկ հետո դիմել կառույցն իր բալանսին հաշվառելու հարցով: 2017 թ. հուլիսի 11-ին պետռեգիստրը, չեղարկելով կառույցի սեփականության կարգավիճակը, 2017 թ. հուլիսի 18-ին այն գրանցել է որպես Պատրիարքարանի սեփականություն:

2017 թ. սեպտեմբերից, առանց համապատասխան թույլտվության, իշխանությունների կողմից եկեղեցու շուրջ սկսվել են որոշակի մաքրման աշխատանքներ և հնագիտական պեղումներ:

Վիրահայոց թեմը, առաջացած խնդրի կարգավորման նպատակով, ձեռնարկում է մի շարք միջոցառումներ[20]: Թեմը համապատասխան նամակներով դիմում է Վրաստանի Կրոնի հարցերով պետական, ինչպես նաև Հուշարձանների պահպանության և վերականգնման գործա­կալություն­ներին և քաղաքապետարանին: Խնդրի քննարկման նպատակով հանդիպում է կազմակերպում վիրահայ համայնքի ներկայացուցիչների հետ, միաժամանակ հարց բարձրացնում գիտական ուսումնասիրություններ կատարելու և իրավական ճանապարհով խնդրին լուծում տալու գործընթաց սկսելու մասին:



[1]Տե´ս ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 3245, թ. 7 և շրջ.:

[2]Տե´սՀԱԱ, ֆ. 56, նույն տեղում, գ. 4767, թթ. 4-5:

[3]ՀԱԱ, ֆ. 56, նույն տեղում, գ. 5215, թ. 6-ի շրջ.:

[4]Տե´սՀԱԱ, ֆ. 53, նույն տեղում, գ. 3411, թ. 5 և շրջ.:

[5]Տե´ս ՀԱԱ, ֆ. 53, նույն տեղում, թ. 168:

[6]Տե′ս ՀԱԱ, ֆ. 56, նույն տեղում, գ. 5215, թ. 27-28 և շրջ., 30; 33:

[7] Տե´ս ՀԱԱ, ֆ. 53, նույն տեղում, գ. 3101, թ. 101:

[8]Տե´սՀԱԱ, ֆ. 53, նույն տեղում, գ. 3241, թ. 108:

[9]Տե´սՀԱԱ, ֆ. 53, նույն տեղում, գ. 3101, թ. 76:

[10]Տե´սՀԱԱ, ֆ. 53, նույն տեղում, գ. 174 (մաս 1), թ. 69:

[11]Տե´սՀԱԱ, ֆ. 53, նույն տեղում, գ. 174 (մաս 2), թ. 232:

[12]Տե´սՀԱԱ, ֆ. 53, նույն տեղում, գ. 4049, թթ. 7-8, 16:

[13]Տե´սՀԱԱ, ֆ. 53, նույն տեղում, գ. 3101, թ. 18:

[14]Տե´սՀԱԱ, ֆ. 56, նույն տեղում, գ. 5215, թ. 6:

[15] Տե´ս նկ. N 2:

[16] Մ. Հասրաթյան, Թբիլիսիի հայկական եկեղեցիների ճարտարապետությունը, Էջմիածին, 2009 (Զ), էջ 71:

[17]Տե´սՎավերագրեր Հայ եկեղեցու պատմության, Գիրք III, էջ 525-526:

[18] Տե´ս ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 3153, թ.17:

[19] Վիրահայոց թեմի մամլո դիվան:

[20]Նույն տեղում:

ՍՈՒՐԲ ՆՇԱՆ (ՍՈՒՐԲ ՆԻԿՈՂԱՅՈՍ) ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 1624 Թ.: Ս. ՆՇԱՆ ԵԿԵՂԵՑՈՒՆ ՄԵԾ ՎՆԱՍ ԵՆ ՀԱՍՑՐԵԼ ՄԻ ՔԱՆԻ ԱՆԳԱՄ ՏԵՂԻ ՈՒՆԵՑԱԾ ՀՐԴԵՀՆԵՐԸ: ԵԿԵՂԵՑԻՆ ԱՅՍՕՐ ԳՏՆՎՈՒՄ Է ԿԱՆԳՈՒՆ, ՍԱԿԱՅՆ ՎԹԱՐԱՅԻՆ ՎԻՃԱԿՈՒՄ:

ԹԻՖԼԻՍԻ ՍԲ ՆՇԱՆ ՍԲ ՆԻԿՈՂԱՅՈՍ ԵԿԵՂԵՑԻ XXI ՐԴ ԴԱՐՀիմնադրում և վերանորոգություններ Թբիլիսիի Սբ Նշան Եկեղեցին հայկական մշակութային այն հուշարձաններից է, որն աչքի է ընկնում ոչ միայն ավանդական հայկական ճարտարապետական հորինվածքով, այլև կրում է վրացական և արևելյան մշակույթի տարրեր: Ներկայումս եկեղեցու պատկանելիության հարցը վիճաբանության առարկա է Վրաց Ուղղափառ և Հայ Առաքելական Եկեղեցիների միջև: Սբ Նշան եկեղեցին գտնվում էր հին Թիֆլիսի Կալոյի (Կալոս Ուբանի) թաղի կենտրոնում:

Պահպանված շինարարական արձանագրությունները և սկզբնաղբյուրները լիարժեք չպահպանված լինելու պատճառով թույլ չեն տալիս հստակեցնելու եկեղեցու հիմնադրման կոնկրետ տարեթիվը: Այսպես` համաձայն հայերեն ձեռագրերի հիշատակարանների՝ եկեղեցին հիմնադրվել է 1624 թ.[1]: Եկեղեցու հյուսիսային բարավորին պահպանված արձանագրության համաձայն, այն հիմնադրվել է 1703-1720 թվականների ընթացքում[2]: Հավելենք, որ 1720 թ. դրությամբ եկեղեցին դեռևս գմբեթ չի ունեցել: Չնայած դրան, այն սկսել է գործել[3]: Գմբեթը հավելվել է 1780 թ.[4]:

Եկեղեցու հիմնադրման և պատկանելիության հարցի հետ կապված վրաց հետազոտողները առաջ են քաշել այն տեսակետը, համաձայն որի 1703 թ. հայերը նշված եկեղեցին հիմնադրել են նախկինում գոյություն ունեցած վրացական ուղղափառ եկեղեցու տեղում: Այս տեսակետը շրջանառության մեջ է դրել վրաց հետազոտող Պ. Իոսելիանին[5]: Հետագայում շատ հեղինակներ, այդ թվում և հայ[6], հենվել են նրա շրջանառած կարծիքին: Նշենք, որ Պ. Իոսելիանու հաղորդած տեղեկությունները հիմնավորված չեն բազմակողմանի սկզբնաղբյուրներով:

Ըստ էության կարելի է փաստել, որ թե´ հայ, թե´ վրացի հետազոտողները համակարծիք են մինչև 1703թ. եկեղեցու գոյություն ունենալու փաստին: Տարա­ձայնություն­ները ԹԻՖԼԻՍԻ ՍԲ ՆՇԱՆ ՍԲ ՆԻԿՈՂԱՅՈՍ ԵԿԵՂԵՑԻ XIX ՐԴ ԴԱՐպտտվում են այն հարցի շուրջ, թե սկզբնապես ովքեր են հիմնադրել եկեղեցին՝ հայերը, թե՞ վրացիները:

Ճիշտ է Սբ Նշան Եկեղեցին 19-րդ դարում արդեն ուներ ամբողջական ճարտարապետական տեսք, սակայն այս շրջանում եկեղեցին ենթարկվել է մի շարք վերանորոգությունների: Մասնավորապես, 1830 թ. երեսփոխ Ավետիս Պիրոյանցինախաձեռնությամբ կատարվել է եկեղեցու ներքին ծավալի նկարազարդում: Շինության ընդհանուր բարեկարգումը իրականացվել է 1837 թ. [7]: Եկեղեցու մատուռը կառուցվել է 1861 թ.: Վերանորոգման աշխատանքներ կատարվել են նաև 1880-1890-ական թվականներին:

Ճարտարապետություն. Սբ Նշան եկեղեցու ճարտարապետական նկարագիրը ներկայացրել են ինչպես օտարազգի, այնպես էլ հայ հեղինակները: Ըստ հուշարձանագետ Ս. Կարապետյանի՝ եկեղեցին ունի 17-18-րդ դարերում հայ եկեղեցաշինության մեջ տարածված գմբեթավոր եռանավ բազիլիկի հորինվածք:

Եկեղեցու կենտրոնական գմբեթը նվիրված է Սբ Նիկողայոսին, իսկ կողայինները` Սբ Անդրեին և Գեորգիին[8], իսկ զույգ հաստահեղույս սյուները պահում են 12 նիստանի թմբուկը և թաղերը: Ավանդատները կրկնահարկ են: Երկրորդ հարկում մուտքերը բացված են խորանի մեջ և նրա հետ հաղորդակցվում են 17-ական աստիճանների միջոցով: Հիմնական շինանյութը աղյուսն է: Գործածված է նաև քար: Ծածկերը կղմինդրապատ են: Ներքին ծավալները պատված են եղել որմնանկարներով: Արևմտյան ճակտոնի գագաթն ունի ութ սյուների վրա կանգնած զանգակատուն, իսկ հյուսիսային մուտքի առջև` քառասյուն նախամուտք[9]:

Քահանաներ.Սբ Նշան եկեղեցում տարբեր ժամանակներում քահանայագործել են`Հովհաննես ավագ քահանա Մկրտումյանը[10], Գրիգոր քահ. Տեր-Դավթյան Իզմիրյանցը[11], Անդրեաս քահ. Տեր-Ստեփանյան Ամբարտանյանցը[12], Պետրոս քահ. Օհանյան Տեր-Կարապետյանցը[13], Եսայի քահ. Մեհրաբյանցը[14], Գրիգոր քահ. Շերմազանյանցը[15]:

Դպրոց. Սբ Նշան եկեղեցուն կից արդեն 19-րդ դարի առաջին կեսից բացվել են արական և իգական, ինչպես նաև տիրացուական դպրոցներ:Արական դպրոցը բացվել է 1848 թ.[16], իգական դպրոցը բացվել է 1873 թ.[17]: Առավել հայտնի օրիորդաց դպրոց է համարվել 1883թ. բացված ուսումնական հաստատությունը, որը 1884 թ. արդեն ուներ 200 սան: Սբ Նշան եկեղեցու իգական դպրոցը աչքի է ընկել թե´ ընդհանուր կազմա­կերպվածությամբ, թե´ ուսուցիչների պատրաստվածությամբ: Տիրացուական դպրոցը բացվել է 1876 թ. Գաբրիել արք. Այվազովսկու (1876-1880) առաջնորդության շրջանում: Տվյալ պահին դպրոցում ուսանել է 40 տիրացու[18]:

Գերեզմանոց Սբ Նշան եկեղեցին կից ունեցել է նաև գերեզմանոց, որը զբաղեցրել է նրա հյուսիսային, մասամբ նաև արևմտյան կողմը: 1970-ական թվականներին հյուսիսային հատվածում գտնվող տապանաքարերի մեծ մասն ասֆալտապատվել է: Տեսանելի էին մնացել միայն սակավաթիվ այն տապանաքարերը, որոնց հնարավոր չի եղել ասֆալտապատել փոքր-ինչ բարձր լինելու պատճառով: Տապանաքարերից բացի գերեզմանոցում եղել են նաև մահարձաններ: Պահպանվել են դրանցից երկուսը` Ավետիք Փիրոյանինը (1858 թ.) և Բարսեղ Մեղվինյանցինը (1894 թ.): Պահպանված տապա­նա­քարերից ամենավաղը վերաբերում է 1743 թ.[19]:

Տնտեսական դրություն. Սբ Նշան եկեղեցին ունեցել է շարժական և անշարժ կալվածքներ[20], ինչպես նաև աղյուսի գործարան, որը կառուցել և նվիրատվություն են արել Մելիք Գեորգին և նրա ընտանիքը[21]: 1875 թ. եկեղեցապատկան կալվածքների տեղեկագրի համաձայն, Սբ Նշան Եկեղեցին ունեցել է նաև փոքր պարտեզ[22]:

Եկեղեցին խորհրդային շրջանում. 1928 թ., Թբիլիսիի մի շարք եկեղեցիների հետ մեկտեղ կնիքվեց և փակվեց նաև Սբ Նշան եկեղեցին: 1930 թ. եկեղեցին նորից վերադարձվեց համայնքին[23], սակայն 1931 թվականի մայիսի 3-ին կրկին փակվեց: Խորհրդային տարիներին եկեղեցու շենքը հարմարեցվել և ծառայեցվել է տարբեր նպատակնեով: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին եկեղեցին ծառայել է որպես մակարոնի և վերմիշելի պահեստ: Ավելի ուշ այն վերածվել է Ազգային գրադարանի գրապահոցի, ապա նաև` կարի արտադրամասի: 1980-ական թվականների սկզբներին եկեղեցին վերածվել է գրքերի պահոցի[24]: Սբ Նշան եկեղեցուն մեծ վնաս են հասցրել նաև մի քանի անգամ տեղի ունեցած հրդեհները: Առաջինը տեղի է ունեցել 2002 թ. հոկտեմբերի 20-ի գիշերը: Ըստ պաշտոնական տվյալների` հրդեհի բռնկման պատճառը հայտնի չէր: Երկրորդ և երրորդ անգամ հրդեհ տեղի է ունեցել 2012 թ. հունվարի 3-ին և 7-ին: Հավելենք նաև, որ մինչև 2002 թ. հրդեհը, եկեղեցին տարբեր նպատակներով շահագործվելու պատճառով մշտապես փակ է եղել: Հրդեհից հետո անհամեմատ մեծացել է եկեղեցու վթարային գործոնը: Ջրի քայքայիչ ազդեցությունից նստվածքներ են առաջացել աղոթասրահի կենտրոնական հատվածում և հյուսիսային նախամուտքի` թաղումներ պարունակող տապանաքարածածկ մակերեսին: Գրեթե ամբողջությամբ ոչնչացել են նաև եկեղեցու որմնանկարները:

1991 թ. Վրաստանի անկախացումից հետո տարեցտարի ոչ միայն խորացել է եկեղեցու շարունակական քայքայումը, այլև այն դադարել է դիտարկվել որպես պատմական հուշարձան, քանի որ ամեն օր եկեղեցու պատերին կից մեկը մյուսի հետևից սկսել են ծնունդ առնել իշխանությունների կողմից արտոնված բնակելի շինություններ: Սուրբ Նշան Եկեղեցին, մշտապես լինելով Վրաց Ուղղափառ եկեղեցու հավակ­նությունների շրջանակներում, վերջինիս ներկայացուցիչների, ինչպես նա Վրացական ԽՍՀ-ի ու անկախություն ձեռք բերած Վրաստանի պետական կառույցների կողմից հաճախակի ենթարկվել է ոտնձգությունների: Աղբով լցված, շների և թափառականների ապաստանավայրի վերածված եկեղեցին, այնուամենայնիվ, 2007 թ. ստացավ պատմական հուշարձանի կարգավիճակ, կատարվեցին մասնակի մետաղային կոնստրուկտիվ ամրապնդման աշխատանքներ, սակայն դրանով ամեն բան ավարտվեց: Եկեղեցին այսօր գտնվում է կանգուն, սակայն վթարային և անմխիթար վիճակում:



[1] Հայերեն ձեռագրերի Ժէ դարերի հիշատակարաններ, հ. Բ., Երևան, 1978, էջ 155:

[2] П. М. Мурадян, Армянская Эпиграфика Грузии, Ереван, 1988, с. 69:

[3] П. М. Мурадян, նույն տեղում, էջ 73:

[4] Ս. Կարապետյան, Թբիլիսիի Սբ Նշան Սբ Նիկողայոսի Եկեղեցի, Երևան, 2012, էջ 1:

[5] П. Иосселиани, Описание древностей города Тифлиса, 1866, с. 258.

[6]Գյուտ Աղանյանցը Թիֆլիսի հայկական եկեղեցիների շինարարության վերաբերյալ գրած պատմական տեղեկանքներում Սբ Նշան Եկեղեցու մասին գրում է. «Աւանդաբար ասում են, որ Ս. Նշան եկեղեցու տեղը առաջ եղել է վրաց ս. Նիկողայոս սքանչելագործի Եկեղեցի, որ հայերը գրաւելով` տեղը շինել են համանուն Եկեղեցի» (ՀԱԱ, ֆ. 332, ց. 1, գ. 102, թ. 8):

[7] ՄՄ, Ա. Երիցյանի արխիվ, թղթ. 148, վավ. 179:

[8] П. М. Мурадян, նույն տեղում, էջ 69:

[9] Ս. Կարապետյան, նույն տեղում, էջ 20-21:

[10] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 457, թ. 14:

[11] ՀԱԱ, ֆ. 53, նույն տեղում, թ. 14-ի շրջ.:

[12] Նույն տեղում:

[13] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 2914, թ. 124-ի շրջ.:

[14] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 491, թ. 216-ի շրջ.- 217:

[15] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 491, նույն տեղում:

[16] Ս. Կարապետյան, նույն տեղում, էջ 25:

[17] «Մեղու Հայաստանի», 1873, N 9, 10 մարտի, էջ 3:

[18] «Մեղու Հայաստանի», 1876, N 40, 16 հոկտեմբերի, էջ 3:

[19] Նույն տեղում, էջ 27:

[20] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 6 , գ. 39, թ. 61:

[21] П. М. Мурадян, նույն տեղում, էջ 73:

[22] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3864, թ. 63 շրջ.-64:

[23] ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 3254, թ. 39-ի շրջ.:

[24]Ս. Կարապետյան, նույն տեղում, էջ 17:

ՎԱՆՔԻ ՄԱՅՐ ՏԱՃԱՐ ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 931 Թ.: 1938 Թ. ԹԻՖԼԻՍԻ ՀԱՅՈՑ ՎԱՆՔԸ ՈՉՆՉԱՑՎԵԼ Է: ՀԱՅՈՑ ՎԱՆՔԻ ՀԱՄԱԼԻՐԻՑ ՆԵՐԿԱՅՈՒՄՍ ԿԱՆԳՈՒՆ Է ՄԻԱՅՆ ԶԱՆԳԱԿԱՏՈՒՆԸ: ՎԱՆՔԻ ՏԵՂՈՒՄ ՆԵՐԿԱՅՈՒՄՍ ԹԲԻԼԻՍԻԻ ԹԻՎ 104 ՀԱՆՐԱՅԻՆ ԴՊՐՈՑՆ Է:

ՎԱՆՔԻ ՄԱՅՐ ՏԱՃԱՐ XXI-ՐԴ ԴԱՐՀիմնադրում և վերանորոգություններ.Թբիլիսիի նախկին Գարեթուբանիի, այժմ՝ Աթոնելիի փողոցում, Քուռ գետի աջափնյակին է գտնվել Վանքի Մայր Տաճարը կամ Հարանց վանքը, որտեղ, մինչև խորհրդային տարիները, տեղակայված է եղել Վիրահայոց թեմի առաջնորդարանը:

Վանքի Մայր Տաճարի հիմնադրման տարեթվի վերաբերյալ աղբյուրները և մասնագիտական գրականությունը հաղորդում են իրարամերժ տեսակետներ, սակայն առավել հավանական է համարվում 931 թվականը[1]:

Եկեղեցին բազմիցս ենթարկվել է նորոգությունների և վերակառուցումների: Առաջին վերանորոգումներից մեկն իրականացվել է 1430 թվականին[2], սակայն հիմնավոր վերակառուցումն արվել է 1480 թվականին: Այն այնքան շքեղ է եղել, որ հետագայում նույնիսկ այդ տարեթիվը հայ և վրաց հետազոտողների կողմից նկատվել է որպես հիմնադրման թվական: 19-րդ դարում Վանքի Մայր Տաճարը համալրվել է նոր կառույցներով՝ թանգարան, դարպաս, առաջնորդարան, որի շինարարության արձանագրությունն ագուցված է զանգակատան պատի մեջ և դեռևս գոյություն ունի[3]:

Ճարտարապետություն. Աղյուսից կառուցված տաճարն ունեցել է եռանավ գմբեթավոր բազիլիկայի հորինվածք` երեք զույգ մույթերով: Բոլոր նավերը արևելքում ավարտվել են կիսաշրջանաձև, հավասար մեծության խորաններով: Երեք խորաններից միջինը նվիրված էր Սբ Աստվածածնին, հարավայինը՝ Սբ Գրիգոր Լուսավորչին, հյուսիսայինը` Սբ Առաքելոց: Սակայն տաճարն ամբողջությամբ անվանվել է Սբ Աստվածածին, որի մեծ գմբեթներն ունեցել են բարձր, տասներկու նիստանի թմբուկներ` բրգաձև վեղարով: Գմբեթի թմբուկի բոլոր նիստերն ունեցել են բարձր և նեղ լուսամուտներ: Մուտքերը բացված էին հյուսիսային, արևելյան և հարավային կողմերից: Հարավային մուտքի առջև ՎԱՆՔԻ ՄԱՅՐ ՏԱՃԱՐ XXIII-ՐԴ ԴԱՐկցված էր քառասյուն շքամուտք: Տաճարի գլխավոր ճակատը ձևավորված էր սլաքաձև կամարներով`ուղղանկյուն հարթ խորշերով[4]:

Զանգակատուն. Վանքի մայր տաճարը ժամանակին իր չափերով եղել է քաղաքի խոշորագույն եկեղեցական կառույցը: Եկեղեցական համալիրը իր մեջ ներառել է վանահոր երկհարկանի շենքը, բնակելի սենյակներ, պարիսպ: Վանական համալիրի հարավ-­արևմտյան անկյունում բարձրանում էր դարպասի վրա կառուցված եռահարկ զանգակատունը, որի բարձր ծավալն ավարտվում էր սյունազարդ ռոտոնդայով: Այժմ պահպանվել է միայն զանգա­կատունը: Այն բարձրանում է բարձր ցոկոլի վրա: Վերևում քառասյուն ութկամարային միջանցքն է, որն ավարտվում է կոնաձև վրանային ծածկով: Ցոկոլի վրա կանգնած առաջին հարկը ներկայանում է որպես դարպաս` բացված կիսաձև կամարներով: Ճակատամասերի կառուցվածքը և զարդանախշերը արված են դասական ոճով: Կառույցի կողերը զարդարված են որմնասյուներով: Պատերը նախշազարդված են տարբեր չափի կամարակապերով և որմնախորշային բացվածքներով: Դարպասը ամրացված է կիսագնդային կամարով: Զանգակատան վերին հարկեր բարձրանալու համար նախատեսված աղյուսե ոտնատեղերով աստիճանա­վանդակները անցնում են պատերի հաստության մեջ:

Զանգակատան երկրորդ և երրորդ հարկերը նախագծային նույն կառուցվածքն ունեն: Ուղղանկյուն պահեստարանը ծածկված է կիսագնդային կամարով: Հարկերի բոլոր չորս պատերը միացված են կիսաշրջանաձև կամարներով[5]:

Եկեղեցա-պատմական թանգարան. 1897 թվականին Ավետիս Ղուկասյանի բարերարությամբ սկսվում է Վանքի եկեղեցու կրոնա-պատմական թանգարանի շինարարությունը[6]: Թանգարանում պետք է պահվեին եկեղեցական թանկարժեք իրերը: 1902 թվականի փետրվարի 21-ին, Վարդանանց տոնի առթիվ և ձեռամբ Խրիմյան Հայրիկ կաթողիկոսի, հանդիսավոր պայմաններում կատարվում է թանգարանի բացման արարողությունը: Թբիլիսիի քաղաքային իշխանությունների որոշմամբ թանգարանի շենքը հիմնովին քանդվում է 1939 թվականին[7]:

Գերեզմանոց. Առաջնորդանիստ Վանքի եկեղեցին հայտնի էր նաև ազգային իր գերեզմանոցով: Այն գոյություն ուներ առնվազն միջնադարից, բայց պատմական ու նվիրական հուշարձանը պահպանելու և այն խնամելու նպատակով բավականաչափ միջոցներ չեն ձեռնարկվել: Այդ է պատճառը, որ գերեզմանատանը գտնված ու մինչև 1939 թվականը պահպանված մեզ հայտնի տապանաքարերը պատկանում են 19-20-րդ դարերին: Վանքի գերեզմանատանն ամփոփված էին հայ նշանավոր գործիչների և թեմակալ առաջնորդների աճյունները[8]:

Կալվածքներ. Եկեղեցուն պատկանող կալվածքների մասին մանրամասն տեղեկություններ են հաղորդում թեմի եկեղեցիների կալվածքների տեղեկագրերը: 1837 թվականի նման մի տեղեկագրի համաձայն՝ նրան են պատկանել ինչպես եկեղեցական մի շարք արժեքավոր իրեր, այնպես էլ անշարժ կալվածքներ հողի, կրպակների և տների տեսքով[9]: Եկեղեցուն է պատկանել նաև Կուր գետի ափին գտնվող «Մեծ և Փոքր կղզիներ» կոչվող կալվածքը:

Միաբաններ և երեսփոխաններ. Վանքի Մայր Տաճարի միաբաններից են եղել Ղևոնդ քհն. Խարազյանցը, Եզնիկ քհն. Երզնկյանցը, Գյուտ քհն. Աղանյանը, Գրիգոր քհն. Խոջաէնիաթյանցը, Գալուստ քհն. Աբուլյանցը[10]: Երեսփոխաններից և հոգաբարձուներից են եղել Զաքար Դավթի Մամուլյանը, Ս. Շահվերդյանը, Մ. Մելիքյանը[11], Գևորգ Տեր-Ղուկասյանը, Գրիգոր Օքրոյանցը, Հովսեփ Հովսեփյանցը[12]:

Վանքի Մայր Եկեղեցին խորհրդային շրջանում. 1920-30-ականթվականներինՎանքի Մայր Եկեղեցին, չնայածհայտնվել էր անխնամ վիճակում, սակայն շարունակումէրգործել: 1937 թվականին խորհրդային իշխանությունների կողմից ավերվում է Հարանց վանքի հայկական գերեզմանոցը, իսկ 1938 թվականին կազմակերպվում Թբիլիսիի Հայոց Վանքի ոչնչացումը: Երբեմնի նշանավոր Վանքի Մայր Տաճարի համալիրից ներկայումս կանգուն է միայն զանգակատունը, որն էլ հանդիսանում է մասնավոր սեփականություն: Վանքի տեղում ներկայումս Թբիլիսիի թիվ 104 հանրային դպրոցն է:


[1]Պ. Մուրադյան, Հին Թիֆլիսի Հայոց եկեղեցիները, Ս. Էջմիածին, 2009, էջ 161:

[2]ՀԱԱ, ֆ. 332, նույն տեղում:

[3]Նորաշեն, 2007/1 (7), էջ 7-8:

[4]Մ. Հասրաթյան, Թբիլիսիի հայկական եկեղեցիների ճարտարապետությունը, Էջմիածին, 2009/6, էջ 70:

[5]Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն:Վիրահայոց թեմ:

[6]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 228, թ. 1, 7 և շրջ.:

[7]Նորաշեն, 2007 /1/ 7/ էջ 7-8:

[8]Նորաշեն, նույն տեղում:

[9]Մանրամասն ցանկը տե′ս ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 39, թ. 8-9 շրջ.:

[10]ՀԱԱ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 551, թ. 1-ի շրջ.:

[11]ՀԱԱ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 551, թ. 51:

[12]ՀԱԱ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 332, թ. 2:

ԱԽԱԼՑԻԽԵԻ ՍԲ ՆՇԱՆ (Ս.ՎԱՐԴԱՆԱՆՑ) ԵԿԵՂԵՑԻ, ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 1861-1862 ԹԹ.: 1970 ԹԹ. ԵԿԵՂԵՑԻՆ ՄԱՍՆԱԿԻ ՎԵՐԱՆՈՐՈԳՎԵԼ Է, 1980-ԱԿԱՆ ԹԹ. ՎԵՐԱԾՎԵԼ Է ԺՈՂՈՎՈՒՐԴՆԵՐԻ ԲԱՐԵԿԱՄՈՒԹՅԱՆ ԹԱՆԳԱՐԱՆԻ: ԱՅԺՄ ԳՆՏՎՈՒՄ Է ԱՆՄԽԻԹԱՐ ՎԻՃԱԿՈՒՄ ԵՎ ՓԱԿ ԴՌՆԵՐԻ ՀԵՏԵՎՈՒՄ:

ԱԽԱԼՑԻԽԵԻ ՍԲ ՆՇԱՆ ԵԿԵՂԵՑԻ XIX ՐԴ ԴԱՐՀիմնադրում. Մինչև օրս կանգուն Ախալցիխեի Սբ Վարդանանց (Սբ Նշան) եկեղեցին գտնվում է նույն քաղաքի Մարդա (Մարտա) թաղամասում՝ փոքրիկ բլրակի զառիվայր լանջին[1]: Այն տարածքը, որտեղ կառուցվել է Սբ Նշան եկեղեցին, 1829-1830 թթ. Կարինից Ախալցիխե գաղթած հայ գաղթականները, ի հիշատակ իրենց նախկին բնակավայրի մոտ գտնվող սրբավայր լեռան, կոչել են Սուրբ Նշան[2]: Բանն այն է, որ քաղաքում գործող հայոց Սուրբ Փրկիչ եկեղեցին բավականին հեռու էր Մարդա արվարձանից, ուստի հայ ծխականները դիմում են հոգևոր իշխանությանը՝ «Սուրբ Նշան» անվանված տեղանքում նոր եկեղեցի կառուցելու թույլտվություն ստանալու խնդրանքով: Սբ Նշան եկեղեցու կառուցման թույլտվությունը տրվեց 1861 թ.[3], իսկ շինարարությունը սկսվեց 1862 թ.: Կառուցման ողջ ծախսը ստանձնեց Ախալցիխեի պատվավոր քաղաքացի մահտեսի Վարդան Վարդանյանցը[4]:

Եկեղեցու շինարարությունը տևեց երկու տարուց ավելի և ավարտվեց 1864թ.: Նույն թվականի փետրվարի 27-ին, քաղաքական և զինվորական աստիճանավորների ներկայությամբ, Սրբազան առաջնորդը հոգևորական դասի հետ միասին կատարեց եկեղեցու օրհնության և օծության հանդեսը և «դրոշմեց զայն յանուն սրբոյ զօրաւարին և մեծի նահատակին Վարդանայ…»[5]:

Եկեղեցու արևելյան ճակատին և հարավային մուտքի վերնամասում պահպանվել են նաև համապատասխան շինարարական արձանագրությունները[6]:

Ճարտարապետություն. Սբ Նշան եկեղեցին ճարտարապետական հորինվածքով արտաքուստ ուղղանկյուն հատակագծով եռանավ կենտրոնագմբեթ շինություն է: Սրածայր վեղարով ավարտվող վեցանիստ թմբուկը ներքուստ պահում են երկու զույգ բոլորաձև սյուների վրա հենված թաղակիր կամարները: Մուտքերը երեքն են՝ բացված հյուսիսային, հարավային և արևմտյան ճակատներից: Արևմտյան ճակատին կից է առաջին և երկրորդ հարկերում քառասյուն, իսկ երրորդում՝ վեց սյուների վրա կանգնած կից եռահարկ զանգակատունը: Կառուցված է սրբատաշ քարերից, ներքուստ սվաղված է: Արտաքին չափերն են՝ 15,35 x 10,83 մ[7]:

Քահանաներ. Սբ Նշան եկեղեցու քահանաներից են եղել Հովհաննես քհն. Առվանյանցը[8], Հովհաննես ավագ քհն. Տեր-Մարգարյանցը[9], Տիգրան քհն. Սիսակյանցը[10], Մինաս Ազնավուրյանցը[11], Գևորգ Տեր-Կարապետյան Սիսակյանցը[12] :

Տնտեսականդրություն. Սբ Նշան (Սբ Վարդանանց) եկեղեցին ունեցել է եկեղեցապատկան մի շարք կալվածքներ և շինություններ, որոնց վերաբերյալ առկա են բազմաթիվ փաստեր:

Եկեղեցուն են պատկանել պտղատու ծառերով պարտեզ, վարելահողեր և տներ: Եկեղեցապատկան անշարժ կալվածքների մասին հավաստող ուշագրավ տեղեկություններ են պահպանվել 1886թ. հունիսի 17-ին կազմված եկեղեցու անշարժ կալվածքների ցուցակում[13]: Բացի անշարժ կալվածքներից, Սբ Նշան եկեղեցին ունեցել է նաև բազմաթիվ թանկարժեք զարդեր և անոթներ[14]: 20-րդ դարի սկզբին քաղաքի նոր թաղամասում եկեղեցին ուներ այգի և 2 տուն: Եկեղեցու մայր գումարը կազմում էր մոտ 360 ռ. 73 կ., անշարժ գույքից ստացված գումարը՝ 694 ռ. 28 կ., ծախքը` 672 ռ. 34 կ.: Նախկին կալվածքներին ավելացել էր նաև Ալեքսանդրյան փողոցում մի տուն, որն եկեղեցուն էր նվիրել Կովկասյան Բարեգործական ընկերության տեղի մասնաճյուղը[15]: Սբ Նշան եկեղեցին պարբերաբար, տարբեր մեկենասների և նվիրատվությունների շնորհիվ, կարողանում էր ձեռք բերել նոր կալվածքներ և հարստություններ, որոնց մասին հիշատակության են արժանի տարբեր ժամանակաշրջաններում կազմված անշարժ և շարժական գույքի վերաբերյալ ցուցակները[16]:

Դպրոց. Սբ Նշան եկեղեցու ծխական դպրոցի կառուցումը դարձյալ կապված է Վարդանյանցների ընտանիքի անվան հետ: Մասնավորապես, եկեղեցուն կից դպրոց կառուցելու նպատակով հայր և որդի Վարդանյանցները 1864 թ. գրել են. «…ցանկալով ի պարսպի նորին շինել սենեակս վասն ազգային ուսումնարանի հարիւրաւոր մանկտեաց բնակչաց այնր տեղոյ, որք վասն ի կարի հեռիութեան չկարին գալ ի միւս մեծ ուսումնարանն քաղաքի մեր և մնան զուրկ ի գիտութիւնէ հաւատոյ»[17]: Համազասպ Վարդանյանցը, իր սեփական միջոցներից 8000 ռ. ծախսելով կառուցում է դպրոցի շենքը և ստանձնում տարեկան մոտ 1000 ռ. ծախս պահանջող հաստատության պահպանության հոգսը[18]:

Դպրոցում դասավանդած ուսուցիչներից են եղել Հովհաննես Հակոբյանցը, Մելքիսեդեկ Մկրտչյանը, Տիգրան Սիսակյանցը, Ղազարոս Բաղդասարյանցը, Մարտիրոս քհն. Մեծատունյանցը և այլք[19]: Դպրոցի հոգաբարձուների թվում հիշատակվում են մահտեսի Համազասպ Վարդանյանցը և նրա օգնական Գրիգոր աղա Սաղոյանցը: Սբ Նշան եկեղեցու դպրոցը փակվել է 1884 թ.[20]:

Եկեղեցին խորհրդային շրջանում. Չնայած եկեղեցու գործունեության դադարեցման վերաբերյալ 1928 թվականով թվագրվող մի գրագրության[21]՝ եկեղեցու պաշտոնական փակումը տեղի է ունեցել 1938 թվականին, թեև եկեղեցու դռները բաց էին հավատավոր ժողովրդի առջև մինչև 1941 թ.:

1957թ. Վիրահայոց թեմակալ առաջնորդի փոխանորդը Սուրբ Վարդանանց եկեղեցու վերաբացման հետ կապված մի շարք հայտարարություններ ու խնդրագրեր է ուղղում իշխանություններին և Վազգեն Առաջին կաթողիկոսին: Արդեն մարտին, ԽՍՀՄ նախարարների խորհրդին առընթեր Կրոնի գործերի խորհրդի նախագահ Վ. Գոստևին հղած գաղտնի զեկուցագրում, Վրաստանում գործող նույն խորհրդի լիազորված անձ Շալուտաշվիլին նշել է, որ «…Ախալցխայի Հայկական Սուրբ Նշան եկեղեցին կառուցվել է 1840 թ.: Եկեղեցական շինությունը զբաղեցնում է 107 քառակուսի մետր տարածք: Եկեղեցին փակելու պահից մինչև այսօր օգտագործվում է՝ որպես շրջանային արխիվ»[22]: Միաժամանակ նա հավելում է, որ թեմակալ առաջնորդի փոխանորդ Քալանթարյանը հանրապետության տարբեր վայրերում հավատացյալ հայերի շրջանում ագիտացիա է տարածում և հորդորում հայտարարություններ ներկայացնել իշխանություններին՝ եկեղեցին վերաբացելու համար: Հարկ է նշել, որ 1956 թ. Ախալցխայի շրջանային գործկոմը եկեղեցու շենքի ներսում արխիվային գործերի համար տեղադրել էր հատուկ երկհարկանի փայտե դարակներ, ինչպես նաև շրջանային արխիվի աշխատակիցների համար կառուցել աշխատասենյակ` այդ ամբողջի համար ծախսելով մոտ 15 հազար ռուբլի[23]

1970-ական թվականներին եկեղեցին մասնակի վերանորոգվում է, որի արդյունքում անհետանում է հյուսիսային մուտքի ճակտոնապատի (տիմպան) արձանագրությունը[24]:

1976-78 թթ. եկեղեցին մաքրվում է հայ հասարակության և Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու քահանաներ եղբայրներ Տեր Ռուբեն և Տեր Շմավոն Սադոյանների կողմից, ովքեր և իշխանությունների կողմից ենթարկվում են տույժերի: Ավաղ, եկեղեցին այդպես էլ չի վերադարձվում ժողովրդին և վերածվում է ազգագրական թանգարանի: Ավելի ուշ`1989 թ. ապրիլի 24-ին, տեղի հոգևոր դասի և հայ բնակչության մասնակցությամբ եկեղեցում իրականացվող հոգեհանգստի արարողությունն առիթ է դառնում քաղաքի հայ և վրաց բնակչության միջև ծագած տարաձայնության: Այդ օրերի Հայաստանի ու Վրաստանի իշխանությունների և մտավորականության միջամտությամբ որոշվում է եկեղեցու դռները հավասարապես բաց պահել երկու համայնքների առջև՝ մինչև հարցի վերջնական լուծումը:

Այս որոշման կայացմանը նպաստում է վրաց որոշ գիտնականների պնդումն այն մասին, որ, իբրև թե, Սուրբ Նշանը կառուցվել է վրացական եկեղեցու հիմքերի վրա: Ցավոք, պետք է փաստենք, որ տվյալ թյուր կարծիքը վրաց մտավորականներից ու հոգևորականներից ոմանք փորձում են տարածել նաև Վրաստանի հայկական ծագում ունեցող այլ եկեղեցիների վրա ևս:



[1]Եկեղեցին Խորհրդային տարիներին անվանվել է նաև Սուրբ Նշան:

[2]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2253, թ. 271 շրջ.-272:

[3]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2252, թ. 104:

[4]Ի. Հազարապետեանց,Ախալցխայու Սուրբ Վարդանայ եկեղեցու օծման հանդէսը, «Մեղու Հայաստանի», 1864, № 18, էջ 148:

[5]Ի. Հազարապետեանց, նշվ. հոդվ., էջ149:

[6]Արձանագրութունների տեքստը տե′ս Ս.Կարապետյան, Ախալցխա, Երևան, 2008, էջ 136: Արձանագրությունն առավել ընթեռնելի դարձնելու նպատակով 2002 թ. տեղի հայերը սև ներկով պատել են տառերի փորվածքները:

[7]Ս. Կարապետյան, նշվ. աշխ., էջ 135:

[8]ՄՄ, Ա. Երիցյանի արխիվ, թղթ. 157, վավ. 276, թ. 52:

[9]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 550, թթ. 16-17:

[10]ՄՄ, Կ/դ, թղթ. 202, վավ. 502, բնագիր, ձեռագիր:

[11]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 566, թթ. 1-2:

[12]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 795, թ. 29:

[13]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 944, թ. 30: Նույն կալվածքները նշված են նաև 1898 թ. մայիսի 3-ին կազմված եկեղեցու անշարժ գույքի ցուցակում, (ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 1218, թ. 2 և շրջ.):

[14]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 1240, թթ. 10-13:

[15]ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 1240, թ. 9 շրջ.:

[16]ՀԱԱ, 355, ց. 2, գ. 405, թ. 3 և շրջ:

[17]ՄՄ, Ա. Երիցյանի արխիվ, թղթ. 157, վավ. 275, թ. 51:

[18]ՀԱԱ, ֆ. 355, ց. 1, գ. 329, թ. 3:

[19] «Մեղու Հայաստանի», 1869, № 28, էջ 219:

[20]«Մեղու Հայաստանի», 1884, № 61, էջ 4:

[21]ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 3217, թ. 1 և շրջ.:

[22]ՀԱԱ, ֆ. 823, ց. 3, գ. 119, թ. 12.: Անշուշտ, եկեղեցու կառուցման թվականը սխալ է նշված:

[23]ՀԱԱ, ֆ. 823, ց. 3, գ. 119, թ. 12.: Տե՛ս նաև «Բանբեր Հայաստանի արխիվների», 2001, № 1, էջ 91:

[24]С. Карапетеян, А. Марутян, Р. Наатакян, Церковь Сурб Вардананц (Сурб Ншан) города Ахалцха (документы), «Լրաբեր հասարակական գիտությունների», 1990, № 5, էջ 85:

ՔԱՐԱՓԻ ՍՈՒՐԲ ԳԵՎՈՐԳ ԵԿԵՂԵՑԻ (ԽԻԽՈՅԻ ԺԱՄ)

qaraphi surb gevorg 1Թիֆլիսի Քարափի կոչված թաղամասում (Ազիզբեգովի վերելք) կառուցված հայկական եկեղեցու` Սուրբ Գևորգի հիմնադրման վերաբերյալ հիմնական աղբյուրը եկեղեցու հյուսիսային պատին եղած երկլեզու (հայերեն, վրացերեն) արձանագրությունն է: Արձանագրությունը վերծանել են Մ. Բրոսեն, Ս. Ջալալյանցը, իսկ ամբողջական տեքստը ներկայացրել է Պ. Մուրադյանը: Համաձայն այդ արձանագրության` եկեղեցին կառուցվել է 1753 թվականին, Զոհրաբյանց Պետրոսի միջոցներով[1]: Եկեղեցու հիմնադրման վերաբերյալ տեղեկություններ է հաղորդում նաև Էգն. Իոսելիանին: Համաձայն վերջինիս` այն կառուցվել է 1600 թվականին[2], սակայն Պ. Մուրադյանը կասկածի տակ է առնում նրա այս տվյալը, քանի որ հեղինակը հստակ սկզբնաղբյուրը չի մատնանշում: 1763 թվականի դրությամբ եկեղեցին Թիֆլիսի հայոց 7 գլխավոր եկեղեցիներից մեկն է եղել[3]:

Եկեղեցու վերաբերյալ նյութեր են պահպանվել նաև Վրաստանի և Իմերեթի թեմի ֆոնդի արխիվային վավերագրերում, որոնք ևս ապացուցում են եկեղեցու հայկական լինելը: Դրանցից ամենավաղը թվագրվում է 1814 թվականով: Քահանա է հիշատակվում Տեր Խաչատուրը[4]: 1839-1840 թվականներին քահանայագործել է Հովհաննես քհն. Տեր-Հովհաննիսյանը[5]: Պահպանվել են նաև 1860-1870-ական թվականների եկեղեցու չափաբերական մատյանները[6]: Եկեղեցին qaraphi surb gevorg 2ունեցել է նաև իր շարժական և անշարժ գույքը: Այսպես` 1915-1916 թվականներին ունեցել է 2 տուն[7]:

Խորհրդային տարիներին եկեղեցին, ի թիվս հայկական մյուս եկեղեցիների, փակվում է: 1928 թվականի դրությամբ այն գրավված և փակված եկեղեցիների ցանկում էր արդեն[8]:

1990-1991 թվականներին սկսվում է եկեղեցու վրացականացման գործընթացը: Ավերման և վերափոխման են ենթարկվում եկեղեցու զանգակատունը, գմբեթը: 1991թ. եկեղեցին օծվում է և վերանվանվում «Ժայռի թաղամասի Սուրբ Գիորգի»:

Ճարտարապետություն. Աղյուսից կառուցված փոքր եկեղեցի է: Դահլիճում երկայնական պատերին կից երկու զույգ մույթեր են, որոնք ստեղծում են խոր որմնախորշեր: Խորշերը ծածկող կամարները խիստ սլաքաձև են, գետնահար համաչափություններով:[9]

 

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1] Պ. Մուրադյան, Հին Թիֆլիսի Հայոց եկեղեցիները, Ս. Էջմիածին, 2009, էջ 57:

[2] Նույն տեղում, էջ 58:

[3] Ս. Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 10:

[4] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3792, թ. 5-ի շրջ.-6:

[5] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 457, թ. 14-ի շրջ.:

[6] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 2572-2578:

[7] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 15, գ. 795/մաս 3/, թ. 288 շրջ.-289:

[8] Վավերագրեր Հայ եկեղեցու պատմության, Գիրք Գ, Երևան, 1997, էջ 526:

[9] Էջմիածին, 2009/ Զ/, Մ. Հասրաթյան, Թբիլիսիի հայկական եկեղեցիների ճարտարապետությունը, էջ 75:

ՉՈՒՂՈՒՐԵԹԻ ՍՈՒՐԲ ԳԵՎՈՐԳ (ՍՈՒՐԲ ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ) ԵԿԵՂԵՑԻ

chughureti surb gevorg 1Չուղուրեթի ևս մեկ հայկական եկեղեցու` Սբ Գևորգի (Պանասևիչի փ., Նինո Չխեիձեի փ.) հիմնադրման վերաբերյալ տեղեկությունները ևս սուղ են: Հիմք ընդունելով Պ. Մուրադյանի շրջանառած «Ցանկ Հայոց եկեղեցեաց ի Թիֆլիս և շրջակայս» սկզբնաղբյուրը` եկեղեցին հիմնադրվել է 1807 թվականին երևանցի Պապեն և Հակոբ Քոչարովների կողմից[1]:

Եկեղեցու վերաբերյալ տեղեկությունների կարելի է հանդիպել նաև Վրաստանի և Իմերեթի թեմի ֆոնդի արխիվային վավերագրերում: 1841 թվականի թեմի եկեղեցիների մի տեղեկագրի համաձայն` Սբ Գևորգ անվամբ հիշատակվող եկեղեցու մայր գումարը կազմել է 135 ռուբլի արծաթով[2]:

Չուղուրեթի Սուրբ Աստվածածին անվամբ եկեղեցու վերաբերյալ հիշատակություն առկա է թեմի եկեղեցիների 1837 թվականի մի տեղեկագրում, chughureti surb gevorg 2համաձայն որի՝ այն ունեցել է շարժական գույք և անշարժ կալվածքներ[3]: 1885-1886 թվականների դրությամբ եկեղեցու ծխականների թիվը հիշատակվում է 612-ը[4]:

Խորհրդային կարգերի հաստատման առաջին տասնամյակում եկեղեցին դեռևս շարունակում էր բաց մնալ[5]: 1928-1929 թվականների եկեղեցու քահանաներ են հիշատակվում Տեր Հովհաննես Յուզբաշյանը և Եղիա քհն. Մանասյանը[6]:

Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու վրացականացման աշխատանքները սկսվում են 1980-ական թվականներից: 1984 թվականին եկեղեցու բակից դուրս է տարվում Գևորգ Միրիմանյանցի արձանագիր շիրմաքարը (1857 թ.), ապա, 1989 թվականից, սկսվում են եկեղեցու, այսպես կոչված, վերանորոգման աշխատանքները, որոնք ավարտվում են 1991 թվականի հունվարի 26-ի օծումով` «Սուրբ Նինո» անվամբ[7]:

 

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1] Պ. Մուրադյան, Հին Թիֆլիսի Հայոց եկեղեցիները, Ս. Էջմիածին, 2009, էջ 111:

[2] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3802 /2/, թ. 98-ի շրջ.-99:

[3] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 39, թ. 87-88:

[4] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 20

[5] Վավերագրեր Հայ կեղեցու պատմության, Գիրք Գ, Երևան, 1997, էջ 526:

[6] ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 3218, թ. 50-ի շրջ.:

[7] Ս. Կարապետյան,Վրաց պետական քաղաքականությունը և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 70-71:

ՍՈՒՐԲ ՍՏԵՓԱՆՈՍ ԿՈՒՍԱՆԱՑ ԱՆԱՊԱՏ

kusanac sb stephanos 1 Թիֆլիսի Սուրբ Ստեփանոս Կուսանաց անապատի (Ասաթիանի փ.) անվան եկեղեցու հիմնարկության հստակ տարեթիվը հայտնի չէ: Անապատի հիմնարկության մոտավոր տարեթիվ է համարվում 1724/1727 թվականը, որի մասին ավանդում է Գայանե մայրապետը` հենվելով բանավոր զրույցների վրա: Մայրապետ Գայանեն իր նամակում ներկայացրել է նաև Անապատի կանոնադրությունը[1]: Եկեղեցու բուն շինարարությանը վերաբերող արձանագրությունները չեն պահպանվել: Եղածները վերաբերում են նորոգություններին, որոնք հավաքել և հրատարակել է Խ. Խուցյանը[2]: Այն հերթական անգամ վերանորոգվել է նաև 1868 թվականին[3]:

Կուսանաց Սբ Ստեփանոս անապատի վերաբերյալ հիշատակությունների կարելի է հանդիպել նաև Վրաստանի և Իմերեթի թեմի ֆոնդի արխիվային վավերագրերում: Հատկապես ուշագրավ է 1838 թվականի եկեղեցու կալվածքների տեղեկագիրը, համաձայն որի այն ունեցել է շարժական գույք և անշարժ կալվածքներ[4]:

Ամենավաղ արխիվային վավերագիրը թվագրվում է 1814 թվականով, որտեղ առկա է հիշատակություն քահանա երևանցի Տեր Գրիգորի և 13 միանձնուհիների մասին kusanac sb stephanos 2(Մարիամ, Ուստիան Ալադաթովնա, Քրիստինե Թամամշյան, Հռիփսիմե Բեկտաբեկովնա, Գայանե Բեհբութովնա, Եպրասինե Միրիմանովնա, Մարիամ Պիտոևնա, Մարիա Ղզլարից, Եվգինե Բեհբութովնա, Կատարինե Կորգանովնա, Հռիփսիմե Մելիքովնա, Կատարինե Շամքորից և Թեկլա Տեր Խաչատուրովնա)[5]:

Խորհրդային կարգերի հաստատման առաջին տասնամյակում եկեղեցին դեռևս շարունակում էր մնալ Վիրահայոց թեմի իրավասության ներքո[6], իսկ արդեն 1990-ական թվականներին Կուսանաց Սբ Ստեփանոս եկեղեցին ևս վրացականացվեց: Ըստ Հակոբ Սանասարյանի 1997 թվականի փետրվարի 8-ին գրված մի վկայության` եկեղեցին նշված տարիներին հանձնվում է ոմն նկարիչ

Գոցաձեի, որն էլ եկեղեցում տեղավորում է իր անձնական իրերը: Տարիների ընթացքում այն քանդվում է և վերացվում է հայկական հետքը:

Վրացականացվելուց հետո եկեղեցին վերանվանվում է «Քվեմո (Ստորին) Բեթլեհեմ»[7]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցու 12 նիստանի թմբուկով գմբեթը բարձրանում է չորս գլանաձև, զանգվածեղ մույթերի վրա: Թաղերը և կամարները շեշտված սլաքաձև են: Խորանի երկու կողմում ուղղանկյուն հատակագծով ավանդատներն են[8]:

 

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1]Խ. Խուցեան, Թիֆլիսի Ս. Ստեփանոս Կուսանաց անապատի պատմությունը, Թիֆլիս, 1914, էջ 16, 87-88, Պ. Մուրադյան, Հին Թիֆլիսի հայոց եկեղեցիները, Ս. Էջմիածին, 2009, էջ 74:

[2] Խ. Խուցեան, նշվ. աշխ., էջ 16, 58-60:

[3] Խ. Խուցեան, նշվ. աշխ., էջ 70:

[4] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 39, թթ. 58-61:

[5] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3792, թ. 4-ի շրջ.-6:

[6] Վավերագրեր Հայ եկեղեցու պատմության, Գիրք Գ, Երևան, 1997, էջ 526:

[7]Ս. Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 26:

[8]Էջմիածին, 2009/Զ/, Մ. Հասրաթյան, Թբիլիսիի հայկական եկեղեցիների ճարտարապետությունը էջ 72:

ՎԵՐԱՅԻ ՍՈՒՐԲ ԽԱՉ ԵԿԵՂԵՑԻ

verai surb khach 1 Թիֆլիսի Վերա թաղամասում գտնվող համանուն գերեզմանոցի տարածքում կառուցված Վերայի Սբ Խաչ եկեղեցին հիմնադրվել է 19-րդ դարի 40-50-ական թվականներին, հիմնականում մեծահարուստ Դավիթ Թամամշևի միջոցներով, իսկ եկեղեցու շուրջը ստեղծված գերեզմանատանն էլ հետագայում ամփոփվել են թիֆլիսահայ պատվավոր քաղաքացիների և հասարակական գործիչների աճյունները[1]:

Համաձայն Վրաստանի և Իմերեթի թեմի ֆոնդում պահպանվող արխիվային վավերագրերի` եկեղեցին ունեցել է այգի, ինչպես նաև այլ անշարժ կալվածքներ: Թեմի եկեղեցիների 1915-1916 թվականների տեղեկագրի համաձայն` նրան են պատկանել երկու սենյակ, տարեկան մայր գումարը կազմել է 178 ռ. 67 կոպեկ արծաթով, եկամուտը` 291 ռ. 13կ.[2]: Առկա են նաև մի շարք փաստաթղթեր եկեղեցապատկան այգու վարձակալության, վարձակալների և գերեզմանոցի վերաբերյալ[3]:verai surb khach 2

20-րդ դարի սկզբների եկեղեցու միաբան է հիշատակվում Նիկողայոս քհն. Բավեյանցը[4]:

Խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո Սբ Խաչ եկեղեցին, Սբ Նշան և Էջմիածնեցոց Սբ Գևորգ եկեղեցիների հետ միասին, 1928 թվականին կնքվում է իշխանությունների կողմից, սակայն 1930 թվականին դարձյալ վերադարձվում ծխական համայնքներին[5]:

1988-ական թվականներից սկսվում է Վերայի Սբ Խաչ եկեղեցու վրացականացման գործընթացը: Նույն թվականին վերջին եկեղեցին փակվում է, իբրև թե վերանորոգվում է, որից հետո այն վրացականացվում է և վերանվանվում Սբ Պանտելեյմոն[6]:

 

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1] Ս. Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 32:

[2] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 15, գ. 795 /մաս 3/, թ. 292 շրջ.-293:

[3] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3276, թ. 1, 19, 23 և շրջ.; գ. 2466, թ. 4-6, 14 և շրջ.:

[4] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3262, թ. 100:

[5] Վավերագրեր Հայ եկեղեցու պատմության, Երևան, 1997, էջ 526:

[6] Ս. Կարապետյան, նշվ. աշխ., էջ 32:

ՉՈՒՂՈՒՐԵԹԻ (ԶԱՌԻՎԱՅՐԻ) ՍՈՒՐԲ ԿԱՐԱՊԵՏ ԵԿԵՂԵՑԻ

chughureti surb karapet 1 Սբ Կարապետ եկեղեցին գտնվել է Թիֆլիսի Չուղուրեթ կոչված թաղամասի հարավային փորակի աջ կողմում (Խեթագուրովի փ.): Նշված թաղամասում հայկական երեք եկեղեցի է եղել, որոնցից մեկն էլ Ս. Կարապետն է: Եկեղեցու կառուցման ստույգ ժամանակը հայտնի չէ: Ըստ Էգն. Իոսելիանու՝ այն հիմնադրվել է 1400 թվականին, մոքալաք Ղազազովի կողմից, սակայն հայ հետազոտող Պ. Մուրադյանը, հիմք ընդունելով Թիֆլիսի հայոց եկեղեցիների ցանկերից մեկի հաղորդած տվյալները, եկեղեցու հիմնադրման հավանական տարեթիվ է նշում 1705 թվականը[1]: Վերջինս կասկածի տակ է առնում Իոսելիանու հաղորդածը, քանի որ հիշյալ ժամանակաշրջանում Չուղուրեթ թաղամասի վերաբերյալ հիշատակություններ առկա չեն:chughureti surb karapet 2

Եկեղեցու վերաբերյալ հիշատակությունների կարելի է հանդիպել նաև Վրաստանի և Իմերեթի թեմի ֆոնդի արխիվային վավերագրերում: Մասնավորապես եկեղեցու անունն առկա է թեմի եկեղեցիների 1841 թվականի տեղեկագրում, ըստ որի եկեղեցու մայր գումարը կազմել է 239 ռ. 91 կ. արծաթով: Ունեցել է նաև 201 սաժեն հողատարածք[2]:

Սբ Կարապետ եկեղեցու վրացականացման աշխատանքները սկսվեցին 1980-ական թվականներից: Յուրացման սկզբում նախ քանդվում է եկեղեցու բարձր բեմը, որի կենտրոնում կանգնեցված վեմ քարը դեն է նետվում: Վերջինս կրում էր ոմն Պլատոն աբեղայի հիշատակումով 1882 թվականի նվիրատվական հայերեն արձանագրություն: 1990-ական թվականներին սկսվեցին յուրացման վերջին աշխատանքները, որոնք ավարտվեցին 1991 թվականին զանգակատան ոչնչացումով[3]: Վրացականացված եկեղեցին վերանվանվել է «Բոլոր սրբերի»:

 

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1] Պ. Մուրադյան, Հին Թիֆլիսի հայոց եկեղեցիները, Ս. Էջմիածին, 2009, էջ 78:

[2] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3802/ մաս 1/ թ. 97 շրջ.-98:

[3] Ս. Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 27:

ՁՈՐԱԲԱՇԻ (ԳԱՆՁԱԿԵՑՈՑ) ՍՈՒՐԲ ԳԵՎՈՐԳ ԵԿԵՂԵՑԻ

dzorabashi surb gevorg 1 Թիֆլիսի Ձորաբաշի Սբ Գևորգ եկեղեցու (Մետեխյան վերելք, Ջորբենաձե փ. 1) հիմնադրման թվական է հիշատակվում 1600 թվականը, հիմնադիրներ`16-րդ դարի վերջերին Հավլաբարում հաստատված գանձակեցի հայերը[1]: Եկեղեցու վերաբերյալ բազմաթիվ հիշատակություններ են առկա Վրաստանի և Իմերեթի թեմի ֆոնդի արխիվային վավերագրերում, որոնք փաստում են եկեղեցու հայկական լինելը:

Այսպես` 1877-1878 թվականների թեմի եկեղեցիների կալվածքների տեղեկագրի համաձայն` Ձորաբաշի Սբ Գևորգ եկեղեցուն են պատկանել dzorabashi surb gevorg 2վարձակալման տրված մեկ խանութ, 5 սենյակ, 2 խոհանոց[2]: 1885-1886 թվականների տեղեկագրի համաձայն` եկեղեցին ունեցել է 2 սրբազնագործ հոգևորական, 1685 ծխական[3]: 20-րդ դարի առաջին տասնամյակի թեմի եկեղեցիների տեղեկագրում դարձյալ առկա է հիշատակություն եկեղեցու անվան և կալվածքների մասին[4]: Պահպանվել են նաև եկեղեցու 1860-1870-ական թվականների չափա­բերական մատյանները[5]:

Խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո եկեղեցին, ի թիվս քաղաքի մյուս հայկական եկեղեցիների, կնքվեց և փակվեց իշխանությունների կողմից: 1928 թվականին այն արդեն դադարեցրեց իր գործունեությունը[6]: 1980-ական թվականների վերջերին եկեղեցու տանիքն արդեն կիսափուլ վիճակում էր:

1990-ական թվականներին Ձորաբաշի Սբ Գևորգ եկեղեցին ևս վրացականացվեց: 1995 թվականին այն վերջնականապես խոնարհվեց[7]: 1997 թվականի հուլիսի 2-ին իսպառ ավերված եկեղեցու տեղում կատարվեց կառուցվելիք վրաց եկեղեցու հիմնօրհնեքը[8]: Այժմ եկեղեցու տեղում կառուցվել է նոր վրացական եկեղեցի և անվանվել «Դավիթ Նախավկա»:

 

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1] Ս. Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 25:

[2] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 101 շրջ.-102:

[3] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 20:

[4] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 15, գ. 795 /3/, թ. 291 շրջ.-292:

[5] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 2351-2366:

[6] Վավերագրեր Հայ եկեղեցու պատմության, Գիրք Գ, Երևան 1997, էջ 526:

[7] Ս. Կարապետյան, նշվ. աշխ., էջ 25:

[8] Ս. Կարապետյան, նշվ. աշխ., էջ XII:

ԲԵԹՂԵՀԵՄԻ ՍՈՒՐԲ ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ԵԿԵՂԵՑԻ

betghehem 2Թբիլիսիի Բեթղեհեմի Սբ Աստվածածին եկեղեցու (Քարափի թաղ, Նարիկալա ամրոցի ստորոտ) հիմնադրման հստակ տարեթիվը հայտնի չէ: Եկեղեցու գոյության մասին ամենավաղ հիշատակությունը թվագրվում է 1437 թվականով[1]: Հայտնի է, որ եկեղեցին սկզբնապես հիմնարկվել է՝ որպես մատուռ: Հիմնադիր է հիշատակվում Տեր Գրիգորը, ով Բեթղեհեմից հող է բերել հիմնարկեքի համար, որտեղից էլ այն ստացել է իր անվանումը[2]:

Եկեղեցու հիմնադրման մասին տեղեկություններ է հաղորդում նաև վրաց հեղինակ Էգն. Իոսելիանին` տարեթիվ համարելով 1500 թվականը[3]: Գյուտ քհն. Աղանյանցը իր` Թիֆլիսի հայկական եկեղեցիների վերաբերյալ կազմած պատմական տեղեկանքներում նշում է, որ 1500 թվականը իրականում հիմնանորոգման թվականն է[4] : Եկեղեցին վերակառուցվել է նաև 1746 թվականին[5]:

Բեթղեհեմի Սբ Աստվածածին եկեղեցու վերաբերյալ առկա են մի շարք հիշատակություններ Հայաստանի ազգային արխիվում պահպանվող Վրաստանի և betghehem 1Իմերեթի թեմի ֆոնդի արխիվային վավերագրերում, որոնցից ամենավաղը թվագրվում է 1814 թվականով: Նշված վավերագրում եկեղեցու քահանաներ են հիշատակվում Տեր Հովհաննես Տեր Մկրտիչովը, Տեր Մեսրոպ Տեր Գրիգորովը, Տեր Մխիթար Տեր Ստեփանովը[6]: Եկեղեցու անունն առկա է նաև 1837 թվականի թեմի եկեղեցիների կալվածքների ցուցակներում, համաձայն որի` այն զանազան եկեղեցական իրերից զատ ունեցել է նաև անշարժ կալվածքներ[7]: 1915-1916 թվականների մեկ այլ տեղեկագրի տվյալներով` եկեղեցին ունեցել է 2 խանութ, վարձակալման տրված երկու տուն, ուխատավորների համար նախատեսված 12 սենյակ[8]:

Արխիվային վավերագրերի շարքում պահպանվել են նաև եկեղեցու` 1860-70-ական թվականների չափաբերական մատյանները[9], ինչը, ի թիվս մյուս փաստերի, ևս վկայում է եկեղեցու հայկական լինելը:

Խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո եկեղեցին հայտնվում է ազատ եկեղեցականների ձեռքին[10], իսկ 20-րդ դարի վերջին վրացական իշխանությունների նախաձեռնած հիմնովին վերանորոգման պատրվակով վերացվում են եկեղեցու պատերին առկա շուրջ երեք տասնյակ հայերեն արձանագրությունները, ինչպես նաև 1501, 1679, 1711 թվականների խաչքարերը: Արդյունքում եկեղեցին վրացականացվում է և վերանվանվում «Զեմո (Վերին) Բեթլեհեմ» ( 1990-1993թթ.):

Ճարտարապետություն. Քառամույթ բազիլիկա է: Մույթերը ութանիստ են, միջին նավն ունի թաղակիր կամարներ: Թեք տեղանքի պատճառով հարավից մուտք չունի, ճակատները դրսից խորշեր չունեն[11]: Ըստ Էգն. Իոսելիանու նկարագրության` եկեղեցին կառուցված է սրբատաշ քարից, ունեցել է երեք խորան. միջինը` Աստվածածնի, հյուսիսայինը` Գրիգոր Լուսավորչի, հարավայինը` Հովանու Մկրտչի[12]:

 

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն



[1] ԺԵ դարերի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, մաս Ա, Եր. 1955, էջ 384:
[2] Պ. Մուրադյան, Հին Թիֆլիսի հայոց եկեղեցիները, Ս. Էջմիածին, 2009, էջ 69:
[3] Պ. Մուրադյան, նշվ. աշխ., էջ 232-233:
[4] ՀԱԱ, ֆ. 332, ց. 1, գ. 102, թ. 5:
[5] П. М. Мурадян, Армянская эпиграфика Грузии, Тбилиси, 1988, с. 34:
[6] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3792, թ. 2-3:
[7] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 39, թ. 27-35:
[8] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 15, գ. 795 /մաս 3/, թ. 287 շրջ.-288:
[9] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2178-2194:
[10] Վավերագրեր Հայ կեղեցու պատմության, Գիրք Գ, Երևան, 1997, էջ 526:
[11] Էջմիածին, 2009/ Զ/, Մ. Հասրաթյան, Թբիլիսիի հայկական եկեղեցիների ճարտարապետությունը, Էջ 73:
[12] Պ. Մուրադյան, նշվ. աշխ., նույն տեղում:

Թբիլիսիի Բեթղեհեմի Սբ Աստվածածին եկեղեցու (Քարափի թաղ, Նարիկալա ամրոցի ստորոտ) հիմնադրման հստակ տարեթիվը հայտնի չէ: Եկեղեցու գոյության մասին ամենավաղ հիշատակությունը թվագրվում է 1437 թվականով[1]: Հայտնի է, որ եկեղեցին սկզբնապես հիմնարկվել է՝ որպես մատուռ: Հիմնադիր է հիշատակվում Տեր Գրիգորը, ով Բեթղեհեմից հող է բերել հիմնարկեքի համար, որտեղից էլ այն ստացել է իր անվանումը[2]:

            Եկեղեցու հիմնադրման մասին տեղեկություններ է հաղորդում նաև վրաց հեղինակ Էգն. Իոսելիանին` տարեթիվ համարելով 1500 թվականը[3]: Գյուտ քհն. Աղանյանցը իր` Թիֆլիսի հայկական եկեղեցիների վերաբերյալ կազմած պատմական տեղեկանքներում նշում է, որ 1500 թվականը իրականում հիմնանորոգման թվականն է[4] : Եկեղեցին վերակառուցվել է նաև 1746 թվականին[5]:

Բեթղեհեմի Սբ Աստվածածին եկեղեցու վերաբերյալ առկա են մի շարք հիշատակություններ Հայաստանի ազգային արխիվում պահպանվող Վրաստանի և Իմերեթի թեմի ֆոնդի արխիվային վավերագրերում, որոնցից ամենավաղը թվագրվում է 1814 թվականով: Նշված վավերագրում եկեղեցու քահանաներ են հիշատակվում Տեր Հովհաննես Տեր Մկրտիչովը, Տեր Մեսրոպ Տեր Գրիգորովը, Տեր Մխիթար Տեր Ստեփանովը[6]: Եկեղեցու անունն առկա է նաև 1837 թվականի թեմի եկեղեցիների կալվածքների ցուցակներում, համաձայն որի` այն զանազան եկեղեցական իրերից զատ ունեցել է նաև անշարժ կալվածքներ[7]: 1915-1916 թվականների մեկ այլ տեղեկագրի տվյալներով` եկեղեցին ունեցել է 2 խանութ, վարձակալման տրված երկու տուն, ուխատավորների համար նախատեսված 12 սենյակ[8]:

            Արխիվային վավերագրերի շարքում պահպանվել են նաև եկեղեցու` 1860-70-ական թվականների չափաբերական մատյանները[9], ինչը, ի թիվս մյուս փաստերի, ևս վկայում է եկեղեցու հայկական լինելը:

Խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո եկեղեցին հայտնվում է ազատ եկեղեցականների ձեռքին[10], իսկ 20-րդ դարի վերջին վրացական իշխանությունների նախաձեռնած հիմնովին վերանորոգման պատրվակով վերացվում են եկեղեցու պատերին առկա շուրջ երեք տասնյակ հայերեն արձանագրությունները, ինչպես նաև 1501, 1679, 1711 թվականների խաչքարերը: Արդյունքում եկեղեցին վրացականացվում է և վերանվանվում «Զեմո (Վերին) Բեթլեհեմ» ( 1990-1993թթ.):

            Ճարտարապետություն. Քառամույթ բազիլիկա է: Մույթերը ութանիստ են, միջին նավն ունի թաղակիր կամարներ: Թեք տեղանքի պատճառով հարավից մուտք չունի, ճակատները դրսից խորշեր չունեն[11]: Ըստ Էգն. Իոսելիանու նկարագրության` եկեղեցին կառուցված է սրբատաշ քարից, ունեցել է երեք խորան. միջինը` Աստվածածնի, հյուսիսայինը` Գրիգոր Լուսավորչի, հարավայինը` Հովանու Մկրտչի[12]:

 

 

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն


[1] ԺԵ դարերի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, մաս Ա, Եր. 1955, էջ 384:

[2] Պ. Մուրադյան, Հին Թիֆլիսի հայոց եկեղեցիները, Ս. Էջմիածին, 2009, էջ 69:

[3] Պ. Մուրադյան, նշվ. աշխ., էջ 232-233:

[4] ՀԱԱ, ֆ. 332, ց. 1, գ. 102, թ. 5:

[5] П. М. Мурадян, Армянская эпиграфика Грузии, Тбилиси, 1988, с. 34:

[6] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3792, թ. 2-3:

[7] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 39, թ. 27-35:

[8] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 15, գ. 795 /մաս 3/, թ. 287 շրջ.-288:

[9] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2178-2194:

[10] Վավերագրեր Հայ կեղեցու պատմության, Գիրք Գ, Երևան, 1997, էջ 526:

[11] Էջմիածին, 2009/ Զ/, Մ. Հասրաթյան, Թբիլիսիի հայկական եկեղեցիների ճարտարապետությունը, Էջ 73:

[12] Պ. Մուրադյան, նշվ. աշխ., նույն տեղում: